Kitakujo 

Pronomoj / svenàmi-sónori

1. Personaj pronomoj / kóptimari svenàmi-sónori

persono singularo dualo pluralo pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero
koptimo ójn-tôlo ek-tôlo maŋ-tôlo maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope
1a áki, áko, áku kuj (inkl.) vo (inkluda) vopáne (inkl.) najpane
mi, mo, mu - naj votíke (ekskl.) najtike
ŋa ŋaki (ekskl.) ŋari (ekskluda) ŋapáne (inkl.) tojpáne
- - toj ŋatíke (ekskl.) tojtíke
2a si, so, su - ju jupáne (inkl.)
ti, to, tu - - jutíke (ekskl.)
kami kamiki kamiri kámipáne (inkl.)
- - - kámitíke (ekskl.)
3a isi, iso, isu - lo lopáne (inkl.)
emi, emo, emu - - lotíke (ekskl.)
paj pajki pajri pajpáne (inkl.)
- - - pajtíke (ekskl.)
4a ha haki hari hapáne (inkl.)
- - - hatíke (ekskl.)

RIM: La distingo inter inkludaj kaj ekskludaj formoj ekzistas en kelkaj lingvoj, nome indonezia, tagaloga; keĉua, ajmara; guarania; tokpisina; tamila kaj certe multaj aliaj.

Koloroj kodas ĝentileco-ŝtupojn. (verda = plej alta, flava = meza, roza = plej malalta, flava-roza = meza kaj malalta) La dualo kaj la kvara persono ne distingas laŭ ĝentileco. La plej alta ĝentileco apartenas al la unua rango, la meza al la dua rango kaj la plej malalta al la tria rango. Ĉe la pluralo la dua-rangaj formoj validas por la meza kaj malplej alta ĝentileco.

"si" saw Lit.: sau "al si" refleksivo  
"unu la alian" njaw Vj.: nhau reciproko  
"oni" ŋuj, (reg.) ŋủj Vj.: người    

RIM: La deklinacio de la ĉi-supre menciitaj pronomoj okazas kiel ĉe la substantivoj, kaj per tio similas al la altaja kaj balto-finna modeloj, krom ke ĝi estas iom pli regula ol tie, ĉar mankas la konsonanto- kaj vokal-harmonioj. Ĝi tute ne paralelas kun la modeloj en hungara, samojedaj aŭ aliaj lingvoj, kiuj fakte uzas anstataŭ kazaj finaĵoj iujn posesivajn formojn de kazosufiksoj aspektantaj kiel deklinaciitaj postpozicioj.

a) Jen iom pri la kvara persono / Wáŋ lit tems tla kékenśe koptimo

Maksu va Moricu tećóra kérkon. Ému temáka tla légirin va ha temáka tla pétarurin.

"Maks' kaj Moric' ŝtelas kokon. Li manĝas la gambojn kaj tiu manĝas la flugilojn."

Ému kaj li rilatas al la unua subjekto Maks(u) kaj ha kaj tiu rilatas al la dua subjekto Moric(u).

2. Posedaj pronomoj / hémpari svenàmi-sónori

Per posesiva kazo

1) Ili estas formataj el la personaj pronomoj per la posesiva kazo-finaĵo -de (<Ĉi.: -di, -de).

persono singularo dualo pluralo pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero
koptimo ójn-tôlo ek-tôlo maŋ-tôlo maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope
1a ákide, ákode, ákude kujde (inkl.) vode (inkluda) vopánede (inkl.) najpanede
mide, mode, mude - najde votíkede (ekskl.) najtikede
ŋade ŋakide (ekskl.) ŋaride (ekskluda) ŋapánede (inkl.) tojpánede
- - tojde ŋatíkede (ekskl.) tojtíkede
2a side, sode, sude - jude jupánede (inkl.)
tide, tode, tude - - jutíkede (ekskl.)
kamide kamikide kamiride kámipánede (inkl.)
- - - kámitíkede (ekskl.)
3a iside, isode, isude - lode lopánede (inkl.)
emide, emode, emude - - lotíkede (ekskl.)
pajde pajkide pajride pajpánede (inkl.)
- - - pajtíkede (ekskl.)
4a hade hakide haride hapánede (inkl.)
- - - hatíkede (ekskl.)

Do ĉi tiu modelo nur eblas en la nominativo, sen antaŭa prepozicio aŭ sekva postpozicio.

Krome ĉi tiuj formoj ankaŭ estas uzataj plurale sen ricevi pluralan finaĵon, kiel Rus.: его "lia, ĝia", её "ŝia" kaj их "ilia"; Pl.: jego "lia, ĝia", jej "ŝia" kaj ich "ilia".

RIM: La modelo por tio estas la balto-finnaj lingvoj, kiel la finna (mimä "mi" > minun "mia") kaj estona (mina/ma "mi" > minu/mu "mia"). Sed la Kitaka estas iom pli regula, ĉar ĝi funkcias aglutine.

RIM: Atentu, ke ĉi tiaj formoj devas esti distingataj disde formoj en genitiva kazo je -ni. La genitivo esprimas rilaton, neniam posedon! Ekz. múni házu "mia domo" (Se mi loĝas en ĝi, sed ne posedas ĝin.) / múde házu "mia domo" (Se mi posedas ĝin.) Jen pliaj detaletoj pri ĉi tiu distingo.

Per adjektiva finaĵo

2) En specifaj konstruoj estu uzata la adjektiva finaĵo.

persono singularo dualo pluralo pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero
koptimo ójn-tôlo ek-tôlo maŋ-tôlo maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope
1a ákia, ákoa, ákua kuja (inkl.) voa (inkluda) vopána (inkl.) najpana
mia, moa, mua - naja votíka (ekskl.) najtika
ŋaa ŋakia (ekskl.) ŋaria (ekskluda) ŋapána (inkl.) tojpána
- - toja ŋatíka (ekskl.) tojtíka
2a sia, soa, sua - jua jupána (inkl.)
tia, toa, tua - - jutíka (ekskl.)
kamia kamikia kamiria kámipána(inkl.)
- - - kámitíka (ekskl.)
3a isia, isoa, isua - loa lopána (inkl.)
emia, emoa, emua - - lotíka (ekskl.)
paja pajkia pajria pajpána (inkl.)
- - - pajtíka (ekskl.)
4a haa hakia haria hapána (inkl.)
- - - hatíka (ekskl.)

Ĉi tiuj formoj povas alpreni kazajn kaj numeralaj finaĵojn, kiel Rus.: мой, моя, моё "mia", твой, твоя, твоё "cia, via", наш, наша, наше "nia", ваш, ваша, ваше "via"; Pl. mój, moja, moje "mia", twój, twoja, twoje "cia, via", nasz, nasza, nasze "nia", wasz, wasza, wasze "via"

  ekzemploj tradukoj tipoj rimarkoj
1. béjsaj a nóni ĉe mia avino antaŭa prepozicio ĉiam staras la nominativo!
La modelo por tio estas Esperanto.
2. émiapi bélipi en sia ventro nenominativa kazo sama kazo kiel la rilata substantivo
3. al házul énvosaj en nia domo sekva postpozicio antaŭa postpozitivo

Per pronomaj finaĵoj

3) Tria ebleco por esprimi posedon estas menciita en la ĉapitro pri posesivaj pronomoj, kiuj ja fakte estas finaĵoj almetataj al la koncerna substantivo. Sed ĉi tiu ebleco nur estas deviga en la nord-insula "toke-me"-dialekto.

3. Tabelaj pronomoj / tábelari svenàmi-sónori

Atentu, ke la sekva skemo ali-ordiĝis en la "Sum"-dialekto!

a) Bazaj formoj / uráhari ŋúpiri

La Malnova Kitaka ankoraŭ distingis tri genrojn (je -i [ina], -u [vira]; -o [neŭtra]) ĉe la tabelvortoj, sed tiu trajto ŝanĝiĝis en la Mezepoka Kitaka al la nuna skemo.

kve "kiu?" Lat.: quem, Het.: kwel,
kwetan, kwets, kwe
enáje   Mong.: энэ [ene] & Kaz.: ana & Vj.: này
ke Fin.: mikä kúle "ĉiu" Ar.: kull > Nub.: kúlu; Bur.(Verčikvar): khul
náne Jap.:nan(i) & Sva.: nani,
Ling.: náni, Nahl.: nân
íske "iu" Est.: isik
téme "tiu ĉi" Fin.: tämä jóŋke "kiu" (ril.) Ind.: yang & Fin.: joka
núje "tiu" Fin.: nuo & Kopt.: nai níse "neniu" Pl.: nic

kvo "kio?" Lat.: quod enájo   Mong.: энэ [ene] & Kaz.: ana & Vj.: này
ko Fin.: mikä kúlo "ĉio" Ar.: kull > Nub.: kúlu; Bur.(Verčikvar): khul
náno Jap.:nan(i) & Sva.: nani,
Ling.: náni, Nahl.: nân
ísko "io" Est.: isik
témo "tio ĉi" Fin.: tämä jóŋko "kio" (ril.) Ind.: yang & Fin.: joka
nújo "tio" Fin.: nuo & Kopt.: nai níso "nenio" Pl.: nic

b) Devenaj formoj / otgámari ŋúpiri

Vortspeca finaĵo / sònorúśa ántaso
kva "kia?" enája "tia"
míka kúla "ĉia"
nána íska "ia"
téma "ĉi tia" jóŋka "kia" (ril.)
núja "tia" nísa "nenia"

(-a de: adjektivoj)

kvaw "kiel?" enájaw "tiel"
míkaw ískaw "iel"
nánaw kúlaw "ĉiel"
témaw "ĉi tiel" jóŋkaw "kiel" (ril.)
nújaw "tiel" nísaw "neniel"

(-aw de: adverboj)

Tabelvorta finaĵo / tabelsóna ántaso
Loka

Ili distingas triope inter loko, almovo kaj demovo per la koncernaj kazo-finaĵoj je -saj, -ku kaj -ket. La finaĵo -saj povas foresti.

kvílan "kie?" enájilan "tie"
míkilan ískilan "ie"
nánilan kúlilan "ĉie"
témilan "ĉi tie" jóŋkilan "kie" (ril.)
nújilan "tie" nísilan "nenie"

(-lan <Tlng.: lan 'Platz, Ort'; k-u ankaŭ Uzb.: -jär- en bujärda, bujärgya; Pŝt.: dzāy en kom dzāy ta "kien", lǝ kom dzāy na "de kie")

Tempa
kvúber "kiam?" enajúber "tiam"
mikúber iskúber "iam"
nanúber kulúber "ĉiam"
temúber "ĉi tiam" joŋkúber "kiam" (ril.)
nujúber "tiam" nisúber "neniam"

(-ber <Som.: ber "tempo"; k-u ankaŭ Pŝt.: wacht en lǝ kom wacht na "ekde kiam", kom wacht ta "ĝis kiam")

Kaŭza
kvíkos "kial?" enájikos "tial"
míkikos ískikos "ial"
nánikos kúlikos "ĉial"
témikos "ĉi tial" jóŋkikos "kial" (ril.)
nújikos "tial" nísikos "nenial"

(-kos <Angl.: cause "kaŭzo; kialo"; Komparu ankaŭ Klk.: -caus (en: quacaus "kial", alquacaus `"ial", lecaus "tial", tolcaus "ĉial", nongcaus "nenial")

Kvanta
kvítom "kiom?" enájitom "tiom"
míkitom ískitom "iom"
nánitom kúlitom "ĉiom"
témitom "ĉi tiom" jóŋkitom "kiom" (ril.)
nújitom "tiom" nísitom "neniom"

(-tom <Mong.: том [tom] "granda", k-u Vj.: to "granda", Km.: thom "granda")

Kaza finaĵo / pádza ántaso
kvóde "kies?" enájode "ties"
míkode ískode "ies"
nánode kúlode "ĉies"
témode "ĉi ties" jóŋkode "kies" (ril.)
nújode "ties" nísode "nenies"

(-de <Ĉi.: -de, (-di) "-a")

c) Aldonaĵoj por la tabelaĵoj / gudájasori sve tla tabelari svenàmi-sónori

vorto traduko deveno modelo ekzemplo ekz.-traduko
dow- ambaŭ Ĉi.: dôu Dgsp.: amb-
'both'
dow-kvikos pro ambaŭ kialoj
faw- malmulte Mn.A.Ger.: fao,
Gt.: fawai
Dgsp.: pauk-
'few'
faw-kvitom kiom malmulte
but- multe Cig.: but -""- but-kvitom kiom multe
kit- alia Lit.: kitas, -a Dun.: hoka-
'other'
kit-núje ¦ kit-kvo tiu alia ¦ kio alia
sem- sama Ain.: sem Dun.: onaji-
'same'
sem-témaw sam-maniere, sam-tiele
up- supre, sure Pld.: up, Sve.: upp   uptéme ĉi tiu … tie supre/sure
en- ene =   entéme ĉi tiu … tie ene
hohh- alte Ger.: hoch [-ĥ]   hohhtéme ĉi tiu … tie alte

RIM: En la dialektoj povas ekzisti pliaj formoj tiaj.

4. Kvar "malordaj" skemoj / kek anrendéśari skémori

sum- "<io, iu>" Gt.: sums, Mn.A.Ger.: sum,
Isl.: sumur
 
summet "iam" Lit.: metas
sumpjas "ie" It.: piazza, Kr.: pjaca
sumru "iu" Keĉ.: runa
sumtem "iam" Lat.: tempus
koje, -o "tiu, tio" Keĉ.: kay Jap.: ko- (en: ko-re, ko-ko, kochira),
Gua.: ko, Kor.: ko
kojpi "tie" Keĉ.: kaypi
kojt "tien"  
moj ĉiu Vj.: mọi Ĉi.: mĕi, Kant.: mui5; Jap.: mai-, Kor.: mae-
ki kiu Hung.: ki  
ko kio    

RIM Ĉi tiuj skemoj ne estas kompletaj, tiel ke oni devas uzi en kazo de mankanta formo la tabelon. Sed la ĉi-supra skemo kompletiĝis sed ankaŭ parte aliordiĝis en la "Sum"-dialekto.

Al la sekva ĉapitro
© René Philipp - Bilnjobíru Àdvodóstu, 26.10.2005

Nach oben
valides XHTML valides CSS phase5-logo tidy