La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
Prefikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
---|---|---|---|---|
nu- {IV} | nun -as | punktalo | Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú | nu-vákti |
te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} | -as | prezenco | Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" | te-vákti |
la- #1 {II+IV} | -is | preterito | Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le | la-vákti |
sje- #2 {I+II} | -os | futuro | Lit.: -siu, -si; Vj.: se | sje-vákti |
voj- #3 | PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" | voj-vákti | ||
mo- {IV} | Ind.: mau "voli; deziri" | mo-vákti |
RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
La sekvojn vidu jene!
RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.
Émi tevóla naístua úpsaj légo. | Ŝi volas sidi sur lito. |
Ému temóga napúira púmuku. | Li ŝatas grimpi sur arbon. |
Íti lavóla nakáwpa mákason. | Itino volis aĉeti manĝaĵon. |
Mu sjegéja nakomáka. | Mi iros ekmanĝi. |
Paj maw namáka jéksin. | Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon. |
Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. | Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi. |
Nomo | Morfemo | Senco | Etimo | Kit. nomo |
---|---|---|---|---|
imperfekto | (-)tars #1 | -intas | Irl.: tar èis | tars-ismátamo |
-irk- | estinte | Keĉ.: -rqa (-ra) | ||
progresivo | -aćk- #2 | -antas | Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) | aćka-ismátamo |
tân #3 | -antas | Juk.: taan | tân-ismátamo | |
prospektivo | -uwan | -ontas | Het.: -wan | uwan-ismátamo |
-aj- | estonte | Uzb.: -a-,-j- |
RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.
RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.
Paj tegérsaćka kwétapi. | Li/ŝi estas laboranta hejme. |
tân mu tehádza ¦ tân paj tegérsa | mi estas batanta ¦ li/ŝi estas laboranta |
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. | Li estas donaconta al ŝi aŭton. |
La sekvojn vidu jene!
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.
Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
ru- | -ant- | Keĉ.: ruway [-aj] "fari" | rumáka | manĝanta |
rul- | -int- | id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj | rulgéja | irinta |
rus- | -ont- | id. + -s (<-sje-) | ruslénta | flugonta |
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.
Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
bi- | -at- | Angl.: be [bi] #1 & Vj.: bị "suferi",<pasivo> | bidánja | batata |
bil- | -it- | id. + -l (<-la-) | bilpíka | kuirita |
bis- | -ot- | id. + -s (<-sje-) | bismáka | manĝota |
Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.
Sufikso | Senco | Funkcio | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|---|
- #1 | -ant-, -int-, -ont- (aktivo) | aktivo | - | Mu telúba tin. #2 | Mi amas vin. |
-ew- | -at-, -it-, -ot- (pasivo); (N) -ajt- |
pasivo | Knjr.: -w-, Sva.: -w- #3 | Íti telúbewa. Paolu labúsewa. Ótu laíśkewirka. |
Itino estas amata. Paŭlo estis kisata. Oto estis serĉita. |
-ikt- | Mong.: -гд- [-gd-] #4 | Paolo tedánjikta. Jánu lamákiktirka. Pránu laújdzikta. Témo lamúsa nahéliktirka. |
Paŭlo estas batata. Jano estis vidita. Franco estis vidata. Tio devis esti dirita. |
RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!
Simila skemo ankaŭ ekzistas en la Klingona lingvo, nome sufiksoj kiel -DI' 'falls, sobald als' "kiam", -chugh 'wenn' "se", -pa' 'bevor, zuvor' "antaŭ ol", -vIS 'wärend' "dum", -bogh 'welches' "kiu, kio (ril.)", -meH 'weil; für, mit der Absicht des, um zu' "ĉar". [Laŭ "Das offizielle Wörterbuch Klingonisch / Deutsch, Deutsch / Klingonisch, paĝoj 47, 72]
RIM: Ili nur ekzistas en la "toka-me-dialekto", la najbaraj dialektoj de la alta Kitaka, la Tivada, la Orienta Joźika kaj la nordaj dialektoj de la Tivuka. Ili mankas en la Dźiga, Dzitaka, Dzitak-najbaraj dialektoj, orienta parto de la alta Kitaka, mezo kaj sudo de la Tivuka, Meza kaj Okcidenta Joźika kaj en la Dęgutia.
La tempoprefikso (te-; la-; sje-, mo-, voj-) nur aperu en la ĉefpropozicia verbo!
Kitaka | Senco | Funkcio | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
---|---|---|---|---|---|---|
-tejl (Var.: -etl) #1 | ĝis kiam | Mong.: -тэл [-tel] #2 | Lo lamáka, cádlatejl. | Ili manĝis, ĝis ili satis. | ||
-ź (Var.: -iź, -źi, Dial.: -źë) |
-ante | Mong.: -ж (-ч) [ĵ (ĉ)] | Cásu pádaź, lamírzetja. | Neĝante malvarmiĝis. | Keĉ.: -stin | |
Ótu temójta sáwge tla páwturin wákaź. |
Oto lavas al si la piedojn plorante. |
|||||
-jed (Var.: -ejd, -iad) | -inte | Mong.: -иад [iad], -ээд, [-êd] #3 |
Úkćajkon ántajed, mu lagáma témilanku. |
Fininte lernejon, mi venis ĉi tien. |
La variaĵoj aplikatas ĉe neregulaj verboj, kiel ekz. jem "malami" > jémiź "malamante", kip "atingi" > kípejd "atinginte" (Apud regula: na-kípa > kípatejl).
La tempoprefiksoj (te-; la-; sje-, mo-, voj-) resp. modaloprefiksoj (vu-; go-, -j; ma-) devas aperi kaj en malĉefa kaj en ĉefa propozicioj!
Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
---|---|---|---|---|---|
-wć (Var.: -ewć) | okazo senatente al alia; kvankam |
Mong.: -вч [-vĉ] (post vokalo) #1 |
Cásu lapádawć, vin nem temírza. |
Kvankam falis neĝo, ekstere ne malvarmas. |
|
-mjon | se | Kor.: -myôn | Púlin vuhémamjon, mu vukáwpa házun. |
Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
Tlng.: chugh; Jap.: -tara, -(r)eba, -to; Tib.: -na |
-caŋ | ĉar | Tib.: -tsāng | Su tegjúpacaŋ, su nem tehéma púlin. |
Ĉar vi (ci) estas stulta, vi ne havas monon. |
Tlng.: -meH |
Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
---|---|---|---|---|---|
-wa #1 | kiu, kio | Gua.: -va | Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni. #2 |
Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado. |
Tlng.: -bogh |
Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Kit. nomo |
---|---|---|---|---|---|
pon | "vidite" | Kor.: pon #1 | pon-njátamo | ||
-vis- | "certe, sendube" | Pld.: wiß; Sam.: viṣsa | Mu mogámvisa. | Certe mi venos. | vis-njátamo |
-wen- | "laŭdire, onidire" | Mnm.: -wen (en: pi'wen) | Ísu laćórwena púlin. | Laŭdire li ŝtelis monon. | wen-njátamo |
RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.
La sekvojn vidu jene!
ekzemploj / líziri | sekvoj / sójori | tradukoj / tôlkiri | sekvoj / sójori | |
---|---|---|---|---|
1. | la-és-etj-a | T√a | est-iĝ-is | √aT |
2. | la-ve-és-a | Ta√ | ||
3. | la-wépt-ew-a #1 | T√G | est-is uz-it-a(j) | √hT √ĉP |
4. | te-śitéms-ew-a #1 | est-as koncern-at-a(j) | ||
5. | vu-rój-a | M√ | pret-us | √M |
6. | te-rój-etj-a | T√a | pret-iĝ-as | √aT |
7. | te-ve-rój-a | Ta√ | ||
8. | la-és-intj-a | T√a | est-ig-is | √aT |
9. | la-me-és-a | Ta√ | ||
10. | te-anátv-intj-a | T√a | malebl-ig-as | √aT |
11. | te-me-anátv-a | Ta√ | ||
12. | la-daw-mák-a | Ta√ | manĝ-ad-is | √aT |
13. | go-mák-a | M√ | manĝ-u | √M |
14. | mák-a-j | vM | ||
15. | Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. | S T√ Ma√ | Mi ir-os ek-manĝ-i. | S √T a√M |
16. | Ému te-gérs-aćka. | S T√A | Li est-as labor-ant-a. | S √T √p |
17. | Kow-anháp-a tla dvárin! | M√ α O | Bonvol-u ferm-i la pordon! | √hM √ĉM α O |
18. | Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. | p√ O2 S T√ O1. | Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. | √p O2 S √T O1. |
19. | Újtu temáka káwkun rupítaw téon. | S T√ O1 p√ O2. | Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. | S √T O1 √p O2. |
20. | Ístu-a-ź ému la-mák-a kéksun. | √K S T√ O. | Sidante li manĝis kekson. | √p S √T O. |
21. | Mák-a-jed Íti la-géja-a gérsajkoku. | √K S T√ O | Manĝ-inte Itino iris al laborejo. | √p S √T O. |
22. | Mu lavuéskepa énsaj múa házu. | S TM√M π O. | Mi povintus esti en mia domo. | S √hpM √c π O. |
23. | Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. | O p√ S T√. | Ĉe ni laboranta viro Turkas. Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko. |
π O √p S √T. |
24. | Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. | O1 M√K S M√ O2. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. | k S √M O1, S √M O2. |
25. | tu sje-mát-ew-a #2 | S T√G | vi estos vidata | S √hT √ĉ (O) |
26. | mu teésirka. | S T√t (O) | mi estas estinta | |
27. | ti sjekáwpirka | vi estos aĉetinta | ||
28. | Óbu tekáwpaja káwkun. | Obuo estas aĉetonta kukon. | ||
29. | Ótu laískewirka. | S T√Gt | Oto estis serĉita. | |
30. | Jánu lamátiktirka. | Jano estis vidita. |
a | agad-maniero | α | artikolo |
A | aspekto | O | objekto |
ĉ | ĉefa | π | prepozicio |
G | genro verba | S | subjekto |
h | helpa | k | konjunkcio |
K | konverba sufikso | ||
M | modo | ||
p | participo aktiva | ||
P | participo pasiva | ||
T | tempo (baza) | ||
t | tempo (distanca) | ||
√ | radiko (kun vortfaraj afiksoj) |
Al la sekva ĉapitro
© René Philipp - Bilnjobíru Àdvodóstu, 14.09.2005