Kitakujo 

La "Kitaka" verbosistemo / tla kitáka gèra-sóno-sistemo

La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.

Ĉiu-verbaj elementoj / kul-gèra-sónari élmori

a) Tempoj / váktiri

Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.

Prefikso Senco Etimo Kit. nomo
nu- {IV} nun -as Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú nu-vákti
te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} -as Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" te-vákti
la-  #1 {II+IV} -is Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le la-vákti
sje-  #2 {I+II} -os Lit.: -siu, -si; Vj.: se sje-vákti
voj-  #3 PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" voj-vákti
mo- {IV} Ind.: mau "voli; deziri" mo-vákti

RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

b) Modoj / gváwturi (RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto)

Prefikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
-  #1 - indikativo - dàjka-gváwtu
go- -u volo; ordono Angl.: go "iri; iru!" go-gváwtu
-j Rus.: -й, -ь [j]
kow-  #2 bonvolu … peto Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) kow-gváwtu
ma- ne -u malpermeso Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ
& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-
ma-gváwtu
vu-  #3 -us eblo Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]
& Pŝt.: wú- [ŭu-]
vu-gváwtu
na-  #4 -i infinitivo Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" na-gváwtu

La sekvojn vidu jene!

RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.

Émi tevóla naístua úpsaj légo. Ŝi volas sidi sur lito.
Ému temóga napúira púmuku. Li ŝatas grimpi sur arbon.
Íti lavóla nakáwpa mákason. Itino volis aĉeti manĝaĵon.
Mu sjegéja nakomáka. Mi iros ekmanĝi.
Paj maw namáka jéksin. Li (ŝi ĝi) volas manĝi glaciaĵon.
Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. Se mi havus monon, mi aĉetus domon.
(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi.

c) Aspektoj / ismátamori

Nomo Morfemo Senco Etimo Kit. nomo
imperfekto (-)tars  #1 -intas Irl.: tar èis tars-ismátamo
-irk- estinte Keĉ.: -rqa (-ra)  
progresivo -aćk-  #2 -antas Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) aćka-ismátamo
tân  #3 -antas Juk.: taan tân-ismátamo
prospektivo -uwan -ontas Het.: -wan uwan-ismátamo
-aj- estonte Uzb.: -a-,-j-  

RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.

Paj tegérsaćka kwétapi. Li/ŝi estas laboranta hejme.
tân mu tehádza ¦ tân paj tegérsa mi estas batanta ¦ li/ŝi estas laboranta
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. Li estas donaconta al ŝi aŭton.

RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.

d) Agad-manieroj / gèra-kváwori

Prefikso Senco Etimo Kit. nomo
ko- ek- Fr.: commencer [komenser] ko-gèra-kváwo
sa- malek- (fino) Sans.: samstha- "fini" sa-gèra-kváwo
daw- (<daú-) -ad- (dauro) Ger.: dauern daw-gèra-kváwo
me- -ig- Angl.: make [mejk] "fari; igi" me-gèra-kváwo
-intj- Lit.: -inti intja-gèra-kváwo
ve- -iĝ- Ger.: werden [v-] "iĝi; -os" ve-gèra-kváwo
-etj- Rus.: -еть [itj] etja-gèra-kváwo

La sekvojn vidu jene!

e) Participoj / wóćkuri

Aktivaj / rúwari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
ru- -ant- Keĉ.: ruway [-aj] "fari" rumáka manĝanta
rul- -int- id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj  rulgéja irinta
rus- -ont- id. + -s (<-sje-) ruslénta flugonta
Pasivaj / bíjari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
bi- -at- Angl.: be [bi]  #1  & Vj.: bị "suferi",<pasivo> bidánja batata
bil- -it- id. + -l (<-la-) bilpíka kuirita
bis- -ot- id. + -s (<-sje-) bismáka manĝota

f) Genroj verbaj / kíniri gèra-sónari

Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
-  #1 -ant-, -int-, -ont- (aktivo) - Mu telúba tin.  #2 Mi amas vin.
-ew- -at-, -it-, -ot- (pasivo);
(N) -ajt-
Knjr.: -w-, Sva.: -w-  #3 Íti telúbewa.
Paolu labúsewa.
Ótu laíśkewirka.
Itino estas amata.
Paŭlo estis kisata.
Oto estis serĉita.
-ikt- Mong.: -гд- [-gd-]  #4 Paolo tedánjikta.
Jánu lamákiktirka.
Pránu laújdzikta.
Témo lamúsa
nahéliktirka.
Paŭlo estas batata.
Jano estis vidita.
Franco estis vidata.
Tio devis esti dirita.

RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!

g) Konverboj / sam-gèra-sónori

Simila skemo ankaŭ ekzistas en la Klingona lingvo, nome sufiksoj kiel -DI' 'falls, sobald als' "kiam", -chugh 'wenn' "se", -pa' 'bevor, zuvor' "antaŭ ol", -vIS 'wärend' "dum", -bogh 'welches' "kiu, kio (ril.)", -meH 'weil; für, mit der Absicht des, um zu' "ĉar". [Laŭ "Das offizielle Wörterbuch Klingonisch / Deutsch, Deutsch / Klingonisch, paĝoj 47, 72]

RIM: Ili nur ekzistas en la "toka-me-dialekto", la najbaraj dialektoj de la alta Kitaka, la Tivada, la Orienta Joźika kaj la nordaj dialektoj de la Tivuka. Ili mankas en la Dźiga, Dzitaka, Dzitak-najbaraj dialektoj, orienta parto de la alta Kitaka, mezo kaj sudo de la Tivuka, Meza kaj Okcidenta Joźika kaj en la Dęgutia.

Temporilataj
Kitaka Senco Etimo Modelo
-tejl (Var.: -etl)  #1 ĝis kiam Mong.: -тэл [-tel] (Var.: -тал [-tal], -тол [-tol], -төл [-töl])  
-ź- (Var.: -iź-, -źi, Dial.: -źë) -ante Mong.: -ж (-ч) [ĵ (ĉ)]  
-jed (Var.: -ejd, -iad) -inte Mong.: -иад [iad] (Var.: -аад, -оод, -ээд, -гаад, -гоод, -гээд
[-âd, -ôd, -êd, -gâd, -gôd, -gêd])
 

La variaĵoj aplikatas ĉe neregulaj verboj, kiel ekz. jem "malami" > jémiź "malamante", kip "atingi" > kípejd "atinginte".

Kondiĉaj
Kitaka Senco Etimo Modelo
-wć (Var.: -ewć) okazo senatente al
alia; kvankam
Mong.: -вч [-vĉ] (post vokalo) (Var.: -эвч [-evĉ],
-авч [-avĉ], -овч [-ovĉ], -өвч [-övĉ])
 
-mjon se Kor.: -myôn Tlng.: chugh; Jap.: -tara, -(r)eba, -to;
Tib.: -na
-caŋ ĉar Tib.: -tsāng Tlng.: -meH
Rilataj
Kitaka Senco Etimo Modelo
-wa  #1 kiu, kio Gua.: -va Tlng.: -bogh

h) Evidenteco / njátamo

Kitaka Senco Etimo Kit. nomo
pon "vidite" Kor.: pon pon-njátamo
-vis- "certe, sendube" Pld.: wiß; Sam.: viṣsa vis-njátamo
-wen- "laŭdire, onidire" Mnm.: -wen (en: pi'wen) wen-njátamo

RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.

La sekvojn vidu jene!

2. Verbo-klasoj / gèra-sóno-órpiri

a) Regulaj verboj / fépari gèra-sónori

La plej multaj verboj krom la sekva-alineaj estas tute regulaj kaj kiel adjektivoj finiĝas je -a.

b) Neregulaj verboj / anfépari gèra-sónori

RIM: La neregulaj verboj malaperas aŭ reguliĝas en la dialektoj kaj parencaj lingvoj.

Neligendaj / nembándedvari
"sento"-verboj / "dújgu"-gèra-sónori
Kitaka Senco Etimo Ekzempoj Senco
ćao saluti Vj.: chào; k-u It.: ciao Mu ćao sun. Mi salutas vin.
hao ami Ĉi.: hào "ami; ŝati" Ŋa hao kámin. Mi amas vin.
jao voli Ĉi.: jào "deziri; voli; intenci" Paj jao nagérsa. Li volas labori.
jem malami; malŝati Ĉin.: yém 'hassen' Ísi jem nagérsa. Ŝi malŝatas labori.
maw  #1 voli; intenci Ind.: mau Vo maw namáka. Ni volas manĝi.
"movo"-verboj / "páwjintjeni"-gèra-sónori
Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco
dao alveni, ĝisveni Ĉi.: dào 'ankommen; nach, zu, in' Paj dao ŋáku. Li alvenas al mi.
kip  #1 atingi Ĉi.: kip 'erreichen' Ìsi kip tla gerádin. Ŝi atingas la urbon.
len supren(mov)iĝi Vj.: lên 'hinaufbewegen; auf, hinauf' Ému len góriku. Li supreniĝas monton.
prep. sur -n, supren Lo telénta len góriku. Ili flugas sur monton.
pjaŋ flugi Brm.: pyang [pjang] Lo pjaŋ len góriku.
ra (rao) eliĝi, elmoviĝi Vj.: ra 'hinausbewegen; aus,
hinaus' (& Ger.: raus)
Íske ra házu(ket). Iu eliĝas el domo.
prep. el Káti telópa ra lésu. Katino kuras el arbaro.
suŋ (suoŋ)  #2 malsupren(mov)iĝi Vj.: xuống 'hinunterbewegen;
hinunter' (& Lat.: sub)
Émo suŋ dóliku. Ĝi malsuprenmoviĝas al valo.
prep. malsupren (al/de) Áplo tepáda suoŋ ot
púmu.
Pomo falas malsupren de arbo.
téw formoviĝi Km.: tö·w 'wegbewegen'    
vao  #3 eniĝi, enmoviĝi Vj.: vào 'hineinbewegen; in, hinein'
(& Rus.: в(о) [v(o)] "en")
Mu vao házuku. "Mi eniĝas domon."
prep. en -n Émi tegéja vao házu. Ŝi iras en domon.
pliaj

RIM: * = ĝemelas kun regulaj

Kitaka Senco Etimo
mujk* ĉerpi Vj.: mực, mục, múc
gap* renkonti Vj.: gặp
got* senŝeligi Vj.: gọt
ŋen* havi tempon Alb.: ngen
scii Ĉeĥ.: ví

Formado de apartaj tempoj kaj modoj

Oni uzas la supre (A.1./2.) menciitajn erojn, sed ne 'te-'.

sufikso: -ta

Ekzemplo
Kitaka Senco Ekzemplo Senco
ćaota saluti Ému laćaota sin. Li salutis cin.
Ligendaj / bándedvari
Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco
-ara esti Angl.: are, (Sve.: är, Dan.: er) Tu kve-ára? Kiu ci estas?
Mu Renu-ára. Mi estas Reneo.
Tu kvaw-ára? Kiel ci estas?
-tura havi Lit.: turėti Paj kvo-túra? Kion li havas?
Ému házu-túra. Li havas domon.
Ŋa décivéjo-túra. Mi havas kapdoloron.
-sura fari Jap.: suru Lo lúbo-súra. Ili amoras.
(slango!) (Mu) feŋ-súra. Mi dankas.
  Indjéna-sùraj! Bonvole pardonu!
-gona iri Pld.: gahn [go:n], Angl.: go Émo kapúta-góna. Ĝi difektiĝas (aŭ) kaputiĝas.
-kura veni Jap.: kuru Paj gérso-kúra. Li venas al laboro.
-tuda ludi Kor.: tu.da Émi káti-túda. Ŝi ludas katon.
Lo lúbo-túda. Ili amoras.
-dora veturi Tib.: dro, dru Ému búsu-dóra. Li veturas buson.

Formado de apartaj tempoj kaj modoj

Oni uzas la supre (A.1./2.) menciitajn erojn, sed ne 'te-'.

sen sufikso!

Ekzemploj
Kitaka Senco Ekzemplo Senco
-tura havi Paj lá-kvo-túra? Kion li havis?
-sura fari Lo la-lúbo-súra. Ili amoris.

3. Modalaj verboj / gváwturari gèra-sónori

libera formo etimo afiksa formo etimo senco Bedeutung
-músa Ger.: müssen, Pl.: musieć,
Ukr.: мусити [musyty],
Slvk.: musieť, Ĉeĥ.: musit,
Jid.: musn
-mus- v-u live devi müssen
-niś- Tlng.: nIS
-képa Hung.: képes (Α)  -kep- v-u live  povi, kapabli können;
fähig sein
-wéza Sva.: -weza povi können
-móća Rus.: мочь [moĉj]
-tórna Jid.: torn -kej- Ĉi.: kĕ-yĭ havi permeson,
rajti
dürfen
maw Ind.: mau -maw- v-u live  voli; deziri wollen;
wünschen
jao Ĉi.: yào voli wollen
-vóla Esp-o: voli
-wéksa Het.: wek-tsi deziri wünschen
-jáva Ĉi.: yào
-nájra Mez.Mong.: nayir,
nayiri (Σ) 
X X deziri; intenci;
aspiri
wünschen;
beabsichtigen;
anstreben
-jôva Ĉi.: yào -jôv- v-u live  intenci beabsichtigen
-niáta Ind.: niat (Σ) 
-hôva Ĉi.: hào -durt- Mong.: durtaj ŝati mögen
-móga Ger.: mögen (mochte)
-séva Turk.: sev-mek
-pítja  #1 Fin.: pitää
-pída Est.: pidama, pidada -jost- Mong.: jostoj devi, -u sollen
X X -rup- Tlng.: rup preti (por) bereit sein (für)
X X -vip- Tlng.: vIp ne povi, timi nicht können,
fürchten
na-keráka  #2 Uzb.: kyäraky X X bezoni brauchen

RIM: (Σ) Ĝi estas origine substantivo. (Α) Ĝi estas origine adjektivo.

Ekzistas diversaj dialektaj aldonajoj kaj variajoj.

4. Helpaj verboj / kasújari gèra-sónori

Al ili apartenas nur kelkaj verboj kaj la nombro iom varias en la dialektoj.

a) Ĝeneralaj / sómari

verboj kaj ekzemploj (rektaj) sencoj aldonaĵo  #1 helpa senco etimo
na-géja  #2 iri -eni + -ku -os Ger.: gehen
Mu tegéja púrijeniku. Mi promenos.
na-déta meti -uwan -ontos Lit.: dėti
Íti tedéta káwpuwan léjpin. Itino estas aĉetonta panon.
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. Li estas donaconta al ŝi aŭton.
na-fára - na-X-a eki Isl.: fara
Ému tefára nagérsa. Li ekas labori.
na-góna iri - iĝi Pld.: gahn [gån]
na-káputa-góna  #3 difektiĝi

b) Dialektaj / ráźdari

verboj, ekzemploj, kie?  (rektaj) sencoj aldonaĵo helpa senco etimo
na-tjéka - bi-, bil-, bis- esti + -ata, -ita, -ota Ltv.: tieku, tiek, tiekam, tiekat
Íti latjéka bildánja Újtut.  #1 Itino estis batita de Ujtuo.
okcidenta meza kitaka   

5. Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini

  ekzemploj / líziri sekvoj / sójori tradukoj / tôlkiri sekvoj / sójori
1. la-és-etj-a T√a est-iĝ-is √aT
2. la-ve-és-a Ta√
3. la-wépt-ew-a  #1 T√G est-is uz-it-a(j) √hT √ĉP
4. te-śitéms-ew-a  #1 est-as koncern-at-a(j)
5. vu-rój-a M√ pret-us √M
6. te-rój-etj-a T√a pret-iĝ-as √aT
7. te-ve-rój-a Ta√
8. la-és-intj-a T√a est-ig-is √aT
9. la-me-és-a Ta√
10. te-anátv-intj-a T√a malebl-ig-as √aT
11. te-me-anátv-a Ta√
12. la-daw-mák-a Ta√ manĝ-ad-is √aT
13. go-mák-a M√ manĝ-u √M
14. mák-a-j vM
15. Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. S T√ Ma√ Mi ir-os ek-manĝ-i. S √T a√M
16. Ému te-gérs-aćka. S T√A Li est-as labor-ant-a. S √T √p
17. Kow-anháp-a tla dvárin! M√ α O Bonvol-u ferm-i la pordon! √hM √ĉM α O
18. Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. p√ O2 S T√ O1. Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. √p O2 S √T O1.
19. Újtu temáka káwkun rupítaw téon. S T√ O1 p√ O2. Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. S √T O1 √p O2.
20. Ístu-iz-a ému la-mák-a kéksun. √K S T√ O. Sidante li manĝis kekson. √p S √T O.
21. Mák-iad-a Íti la-géja-a gérsajkoku. √K S T√ O Manĝ-inte Itino iris al laborejo. √p S √T O.
22. Mu lavuéskepa énsaj múa házu. S TM√M π O. Mi povintus esti en mia domo. S √hpM √c π O.
23. Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. O p√ S T√. Ĉe ni laboranta viro Turkas.
Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko.
π O √p S √T.
24. Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. O1 M√K S M√ O2. Se mi havus monon, mi aĉetus domon. k S √M O1, S √M O2.
25. tu sje-mát-ew-a  #2 S T√G vi estos vidata S √hT √ĉ (O)
26. mu teésirka. S T√t (O) mi estas estinta
27. ti sjekáwpirka vi estos aĉetinta
28. Óbu tekáwpaja káwkun. Obuo estas aĉetonta kukon.
29. Ótu laískewirka. S T√Gt Oto estis serĉita.
30. Jánu lamátiktirka. Jano estis vidita.

Mallongigoj

a agad-maniero α artikolo
A aspekto O objekto
ĉ ĉefa π prepozicio
G genro verba S subjekto
h helpa k konjunkcio
K konverba sufikso    
M modo    
p participo aktiva    
P participo pasiva    
T tempo (baza)    
t tempo (distanca)    
radiko (kun vortfaraj afiksoj)    

6. Specifaj tipoj / rúśomari ásamiri

a) Im-aj / ím-ari (TokP.: -im - montras transitivecon)

Ĉi tiu silabo -im- tute ne rilatas al la diminutiva sufikso -im-! Ĝi nur ekzistas en verboj el la Tokpisina lingvo.

1. na-áwtima publikigi TokP.: autim
2. na-kátima tranĉi TokP.: katim
3. na-kólima (Var.: na-kólma) voki TokP.: kolim
4. na-lárima permesi TokP.: larim
5. na-lúkima vidi TokP.: lúkim
6. na-pásima fermi TokP.: pasim
7. na-púlima perforti TokP.: púlim
8. na-ráwsima forigi, deigi TokP.: rausim
9. na-tókima informi TokP.: tokim
10. na-wókima labori, fari TokP.: wokim

b) On-aj / on-ari (Alb.: -on)

na-duróna toleri Alb.: durón

c) In-aj / in-ari (Cig.: -in)

1. na-pojs-rájtina forrajdi Fin.: pois + v-u malsupre
2. na-rájtina rajdi Cig.(Burg.): rajtinel
3. na-śeprína balai Cig.(Roman): šeprínel

d) '-s-'aj / '-s-'ari [el Het.]

1. na-lúksja heliĝi Het.: luktsi
2. na-úpsa levigi [pri suno] Het.: up-tsi
3. na-wéksa deziri Het.: wek-tsi

e) Demanda / prása

na-jága kion fari, "kii" Kalm.: yaγɒ- Tejága Paolo
je peóso?
Kion faras Paŭlo
je la hundo?  #1

El: "The Nostratic Macrofamily", paĝo 596, punkto 468C

Al la sekva ĉapitro
© René Philipp - Bilnjobíru Àdvodóstu, 09.09.2005

Nach oben
valides XHTML valides CSS phase5-logo tidy