La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
Prefikso | Senco | Etimo | Kit. nomo |
---|---|---|---|
nu- {IV} | nun -as | Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú | nu-vákti |
te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} | -as | Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" | te-vákti |
la- #1 {II+IV} | -is | Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le | la-vákti |
sje- #2 {I+II} | -os | Lit.: -siu, -si; Vj.: se | sje-vákti |
voj- #3 | PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" | voj-vákti | |
mo- {IV} | Ind.: mau "voli; deziri" | mo-vákti |
RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
La sekvojn vidu jene!
RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.
Émi tevóla naístua úpsaj légo. | Ŝi volas sidi sur lito. |
Ému temóga napúira púmuku. | Li ŝatas grimpi sur arbon. |
Íti lavóla nakáwpa mákason. | Itino volis aĉeti manĝaĵon. |
Mu sjegéja nakomáka. | Mi iros ekmanĝi. |
Paj maw namáka jéksin. | Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon. |
Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. | Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi. |
Nomo | Morfemo | Senco | Etimo | Kit. nomo |
---|---|---|---|---|
imperfekto | (-)tars #1 | -intas | Irl.: tar èis | tars-ismátamo |
-irk- | estinte | Keĉ.: -rqa (-ra) | ||
progresivo | -aćk- #2 | -antas | Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) | aćka-ismátamo |
tân #3 | -antas | Juk.: taan | tân-ismátamo | |
prospektivo | -uwan | -ontas | Het.: -wan | uwan-ismátamo |
-aj- | estonte | Uzb.: -a-,-j- |
RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.
Paj tegérsaćka kwétapi. | Li/ŝi estas laboranta hejme. |
tân mu tehádza ¦ tân paj tegérsa | mi estas batanta ¦ li/ŝi estas laboranta |
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. | Li estas donaconta al ŝi aŭton. |
RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.
La sekvojn vidu jene!
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.
Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
ru- | -ant- | Keĉ.: ruway [-aj] "fari" | rumáka | manĝanta |
rul- | -int- | id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj | rulgéja | irinta |
rus- | -ont- | id. + -s (<-sje-) | ruslénta | flugonta |
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.
Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
bi- | -at- | Angl.: be [bi] #1 & Vj.: bị "suferi",<pasivo> | bidánja | batata |
bil- | -it- | id. + -l (<-la-) | bilpíka | kuirita |
bis- | -ot- | id. + -s (<-sje-) | bismáka | manĝota |
Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.
Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
- #1 | -ant-, -int-, -ont- (aktivo) | - | Mu telúba tin. #2 | Mi amas vin. |
-ew- | -at-, -it-, -ot- (pasivo); (N) -ajt- |
Knjr.: -w-, Sva.: -w- #3 | Íti telúbewa. Paolu labúsewa. Ótu laíśkewirka. |
Itino estas amata. Paŭlo estis kisata. Oto estis serĉita. |
-ikt- | Mong.: -гд- [-gd-] #4 | Paolo tedánjikta. Jánu lamákiktirka. Pránu laújdzikta. Témo lamúsa nahéliktirka. |
Paŭlo estas batata. Jano estis vidita. Franco estis vidata. Tio devis esti dirita. |
RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!
Simila skemo ankaŭ ekzistas en la Klingona lingvo, nome sufiksoj kiel -DI' 'falls, sobald als' "kiam", -chugh 'wenn' "se", -pa' 'bevor, zuvor' "antaŭ ol", -vIS 'wärend' "dum", -bogh 'welches' "kiu, kio (ril.)", -meH 'weil; für, mit der Absicht des, um zu' "ĉar". [Laŭ "Das offizielle Wörterbuch Klingonisch / Deutsch, Deutsch / Klingonisch, paĝoj 47, 72]
RIM: Ili nur ekzistas en la "toka-me-dialekto", la najbaraj dialektoj de la alta Kitaka, la Tivada, la Orienta Joźika kaj la nordaj dialektoj de la Tivuka. Ili mankas en la Dźiga, Dzitaka, Dzitak-najbaraj dialektoj, orienta parto de la alta Kitaka, mezo kaj sudo de la Tivuka, Meza kaj Okcidenta Joźika kaj en la Dęgutia.
Kitaka | Senco | Etimo | Modelo |
---|---|---|---|
-tejl (Var.: -etl) #1 | ĝis kiam | Mong.: -тэл [-tel] (Var.: -тал [-tal], -тол [-tol], -төл [-töl]) | |
-ź- (Var.: -iź-, -źi, Dial.: -źë) | -ante | Mong.: -ж (-ч) [ĵ (ĉ)] | |
-jed (Var.: -ejd, -iad) | -inte | Mong.: -иад [iad] (Var.: -аад, -оод, -ээд, -гаад, -гоод, -гээд [-âd, -ôd, -êd, -gâd, -gôd, -gêd]) |
La variaĵoj aplikatas ĉe neregulaj verboj, kiel ekz. jem "malami" > jémiź "malamante", kip "atingi" > kípejd "atinginte".
Kitaka | Senco | Etimo | Modelo |
---|---|---|---|
-wć (Var.: -ewć) | okazo senatente al alia; kvankam |
Mong.: -вч [-vĉ] (post vokalo) (Var.: -эвч [-evĉ], -авч [-avĉ], -овч [-ovĉ], -өвч [-övĉ]) |
|
-mjon | se | Kor.: -myôn | Tlng.: chugh; Jap.: -tara, -(r)eba, -to; Tib.: -na |
-caŋ | ĉar | Tib.: -tsāng | Tlng.: -meH |
Kitaka | Senco | Etimo | Modelo |
---|---|---|---|
-wa #1 | kiu, kio | Gua.: -va | Tlng.: -bogh |
Kitaka | Senco | Etimo | Kit. nomo |
---|---|---|---|
pon | "vidite" | Kor.: pon | pon-njátamo |
-vis- | "certe, sendube" | Pld.: wiß; Sam.: viṣsa | vis-njátamo |
-wen- | "laŭdire, onidire" | Mnm.: -wen (en: pi'wen) | wen-njátamo |
RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.
La sekvojn vidu jene!
La plej multaj verboj krom la sekva-alineaj estas tute regulaj kaj kiel adjektivoj finiĝas je -a.
RIM: La neregulaj verboj malaperas aŭ reguliĝas en la dialektoj kaj parencaj lingvoj.
Kitaka | Senco | Etimo | Ekzempoj | Senco |
---|---|---|---|---|
ćao | saluti | Vj.: chào; k-u It.: ciao | Mu ćao sun. | Mi salutas vin. |
hao | ami | Ĉi.: hào "ami; ŝati" | Ŋa hao kámin. | Mi amas vin. |
jao | voli | Ĉi.: jào "deziri; voli; intenci" | Paj jao nagérsa. | Li volas labori. |
jem | malami; malŝati | Ĉin.: yém 'hassen' | Ísi jem nagérsa. | Ŝi malŝatas labori. |
maw #1 | voli; intenci | Ind.: mau | Vo maw namáka. | Ni volas manĝi. |
Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
dao | alveni, ĝisveni | Ĉi.: dào 'ankommen; nach, zu, in' | Paj dao ŋáku. | Li alvenas al mi. |
kip #1 | atingi | Ĉi.: kip 'erreichen' | Ìsi kip tla gerádin. | Ŝi atingas la urbon. |
len | supren(mov)iĝi | Vj.: lên 'hinaufbewegen; auf, hinauf' | Ému len góriku. | Li supreniĝas monton. |
prep. | sur -n, supren | Lo telénta len góriku. | Ili flugas sur monton. | |
pjaŋ | flugi | Brm.: pyang [pjang] | Lo pjaŋ len góriku. | |
ra (rao) | eliĝi, elmoviĝi | Vj.: ra 'hinausbewegen; aus, hinaus' (& Ger.: raus) |
Íske ra házu(ket). | Iu eliĝas el domo. |
prep. | el | Káti telópa ra lésu. | Katino kuras el arbaro. | |
suŋ (suoŋ) #2 | malsupren(mov)iĝi | Vj.: xuống 'hinunterbewegen; hinunter' (& Lat.: sub) |
Émo suŋ dóliku. | Ĝi malsuprenmoviĝas al valo. |
prep. | malsupren (al/de) | Áplo tepáda suoŋ ot púmu. |
Pomo falas malsupren de arbo. | |
téw | formoviĝi | Km.: tö·w 'wegbewegen' | ||
vao #3 | eniĝi, enmoviĝi | Vj.: vào 'hineinbewegen; in, hinein' (& Rus.: в(о) [v(o)] "en") |
Mu vao házuku. | "Mi eniĝas domon." |
prep. | en -n | Émi tegéja vao házu. | Ŝi iras en domon. |
RIM: * = ĝemelas kun regulaj
Kitaka | Senco | Etimo |
---|---|---|
mujk* | ĉerpi | Vj.: mực, mục, múc |
gap* | renkonti | Vj.: gặp |
got* | senŝeligi | Vj.: gọt |
ŋen* | havi tempon | Alb.: ngen |
vî | scii | Ĉeĥ.: ví |
Formado de apartaj tempoj kaj modoj
Oni uzas la supre (A.1./2.) menciitajn erojn, sed ne 'te-'.
sufikso: -ta
Kitaka | Senco | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|
ćaota | saluti | Ému laćaota sin. | Li salutis cin. |
Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|---|
-ara | esti | Angl.: are, (Sve.: är, Dan.: er) | Tu kve-ára? | Kiu ci estas? |
Mu Renu-ára. | Mi estas Reneo. | |||
Tu kvaw-ára? | Kiel ci estas? | |||
-tura | havi | Lit.: turėti | Paj kvo-túra? | Kion li havas? |
Ému házu-túra. | Li havas domon. | |||
Ŋa décivéjo-túra. | Mi havas kapdoloron. | |||
-sura | fari | Jap.: suru | Lo lúbo-súra. | Ili amoras. |
(slango!) | (Mu) feŋ-súra. | Mi dankas. | ||
Indjéna-sùraj! | Bonvole pardonu! | |||
-gona | iri | Pld.: gahn [go:n], Angl.: go | Émo kapúta-góna. | Ĝi difektiĝas (aŭ) kaputiĝas. |
-kura | veni | Jap.: kuru | Paj gérso-kúra. | Li venas al laboro. |
-tuda | ludi | Kor.: tu.da | Émi káti-túda. | Ŝi ludas katon. |
Lo lúbo-túda. | Ili amoras. | |||
-dora | veturi | Tib.: dro, dru | Ému búsu-dóra. | Li veturas buson. |
Formado de apartaj tempoj kaj modoj
Oni uzas la supre (A.1./2.) menciitajn erojn, sed ne 'te-'.
sen sufikso!
Kitaka | Senco | Ekzemplo | Senco |
---|---|---|---|
-tura | havi | Paj lá-kvo-túra? | Kion li havis? |
-sura | fari | Lo la-lúbo-súra. | Ili amoris. |
libera formo | etimo | afiksa formo | etimo | senco | Bedeutung |
---|---|---|---|---|---|
-músa | Ger.: müssen, Pl.: musieć, Ukr.: мусити [musyty], Slvk.: musieť, Ĉeĥ.: musit, Jid.: musn |
-mus- | v-u live | devi | müssen |
-niś- | Tlng.: nIS | ||||
-képa | Hung.: képes (Α) | -kep- | v-u live | povi, kapabli | können; fähig sein |
-wéza | Sva.: -weza | povi | können | ||
-móća | Rus.: мочь [moĉj] | ||||
-tórna | Jid.: torn | -kej- | Ĉi.: kĕ-yĭ | havi permeson, rajti |
dürfen |
maw | Ind.: mau | -maw- | v-u live | voli; deziri | wollen; wünschen |
jao | Ĉi.: yào | voli | wollen | ||
-vóla | Esp-o: voli | ||||
-wéksa | Het.: wek-tsi | deziri | wünschen | ||
-jáva | Ĉi.: yào | ||||
-nájra | Mez.Mong.: nayir, nayiri (Σ) |
X | X | deziri; intenci; aspiri |
wünschen; beabsichtigen; anstreben |
-jôva | Ĉi.: yào | -jôv- | v-u live | intenci | beabsichtigen |
-niáta | Ind.: niat (Σ) | ||||
-hôva | Ĉi.: hào | -durt- | Mong.: durtaj | ŝati | mögen |
-móga | Ger.: mögen (mochte) | ||||
-séva | Turk.: sev-mek | ||||
-pítja #1 | Fin.: pitää | ||||
-pída | Est.: pidama, pidada | -jost- | Mong.: jostoj | devi, -u | sollen |
X | X | -rup- | Tlng.: rup | preti (por) | bereit sein (für) |
X | X | -vip- | Tlng.: vIp | ne povi, timi | nicht können, fürchten |
na-keráka #2 | Uzb.: kyäraky | X | X | bezoni | brauchen |
RIM: (Σ) Ĝi estas origine substantivo. (Α) Ĝi estas origine adjektivo.
Ekzistas diversaj dialektaj aldonajoj kaj variajoj.
Al ili apartenas nur kelkaj verboj kaj la nombro iom varias en la dialektoj.
verboj kaj ekzemploj | (rektaj) sencoj | aldonaĵo #1 | helpa senco | etimo |
---|---|---|---|---|
na-géja #2 | iri | -eni + -ku | -os | Ger.: gehen |
Mu tegéja púrijeniku. | Mi promenos. | |||
na-déta | meti | -uwan | -ontos | Lit.: dėti |
Íti tedéta káwpuwan léjpin. | Itino estas aĉetonta panon. | |||
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. | Li estas donaconta al ŝi aŭton. | |||
na-fára | - | na-X-a | eki | Isl.: fara |
Ému tefára nagérsa. | Li ekas labori. | |||
na-góna | iri | - | iĝi | Pld.: gahn [gån] |
na-káputa-góna #3 | difektiĝi |
verboj, ekzemploj, kie? | (rektaj) sencoj | aldonaĵo | helpa senco | etimo |
---|---|---|---|---|
na-tjéka | - | bi-, bil-, bis- | esti + -ata, -ita, -ota | Ltv.: tieku, tiek, tiekam, tiekat |
Íti latjéka bildánja Újtut. #1 | Itino estis batita de Ujtuo. | |||
okcidenta meza kitaka |
ekzemploj / líziri | sekvoj / sójori | tradukoj / tôlkiri | sekvoj / sójori | |
---|---|---|---|---|
1. | la-és-etj-a | T√a | est-iĝ-is | √aT |
2. | la-ve-és-a | Ta√ | ||
3. | la-wépt-ew-a #1 | T√G | est-is uz-it-a(j) | √hT √ĉP |
4. | te-śitéms-ew-a #1 | est-as koncern-at-a(j) | ||
5. | vu-rój-a | M√ | pret-us | √M |
6. | te-rój-etj-a | T√a | pret-iĝ-as | √aT |
7. | te-ve-rój-a | Ta√ | ||
8. | la-és-intj-a | T√a | est-ig-is | √aT |
9. | la-me-és-a | Ta√ | ||
10. | te-anátv-intj-a | T√a | malebl-ig-as | √aT |
11. | te-me-anátv-a | Ta√ | ||
12. | la-daw-mák-a | Ta√ | manĝ-ad-is | √aT |
13. | go-mák-a | M√ | manĝ-u | √M |
14. | mák-a-j | vM | ||
15. | Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. | S T√ Ma√ | Mi ir-os ek-manĝ-i. | S √T a√M |
16. | Ému te-gérs-aćka. | S T√A | Li est-as labor-ant-a. | S √T √p |
17. | Kow-anháp-a tla dvárin! | M√ α O | Bonvol-u ferm-i la pordon! | √hM √ĉM α O |
18. | Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. | p√ O2 S T√ O1. | Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. | √p O2 S √T O1. |
19. | Újtu temáka káwkun rupítaw téon. | S T√ O1 p√ O2. | Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. | S √T O1 √p O2. |
20. | Ístu-iz-a ému la-mák-a kéksun. | √K S T√ O. | Sidante li manĝis kekson. | √p S √T O. |
21. | Mák-iad-a Íti la-géja-a gérsajkoku. | √K S T√ O | Manĝ-inte Itino iris al laborejo. | √p S √T O. |
22. | Mu lavuéskepa énsaj múa házu. | S TM√M π O. | Mi povintus esti en mia domo. | S √hpM √c π O. |
23. | Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. | O p√ S T√. | Ĉe ni laboranta viro Turkas. Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko. |
π O √p S √T. |
24. | Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. | O1 M√K S M√ O2. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. | k S √M O1, S √M O2. |
25. | tu sje-mát-ew-a #2 | S T√G | vi estos vidata | S √hT √ĉ (O) |
26. | mu teésirka. | S T√t (O) | mi estas estinta | |
27. | ti sjekáwpirka | vi estos aĉetinta | ||
28. | Óbu tekáwpaja káwkun. | Obuo estas aĉetonta kukon. | ||
29. | Ótu laískewirka. | S T√Gt | Oto estis serĉita. | |
30. | Jánu lamátiktirka. | Jano estis vidita. |
a | agad-maniero | α | artikolo |
A | aspekto | O | objekto |
ĉ | ĉefa | π | prepozicio |
G | genro verba | S | subjekto |
h | helpa | k | konjunkcio |
K | konverba sufikso | ||
M | modo | ||
p | participo aktiva | ||
P | participo pasiva | ||
T | tempo (baza) | ||
t | tempo (distanca) | ||
√ | radiko (kun vortfaraj afiksoj) |
Ĉi tiu silabo -im- tute ne rilatas al la diminutiva sufikso -im-! Ĝi nur ekzistas en verboj el la Tokpisina lingvo.
1. | na-áwtima | publikigi | TokP.: autim |
2. | na-kátima | tranĉi | TokP.: katim |
3. | na-kólima (Var.: na-kólma) | voki | TokP.: kolim |
4. | na-lárima | permesi | TokP.: larim |
5. | na-lúkima | vidi | TokP.: lúkim |
6. | na-pásima | fermi | TokP.: pasim |
7. | na-púlima | perforti | TokP.: púlim |
8. | na-ráwsima | forigi, deigi | TokP.: rausim |
9. | na-tókima | informi | TokP.: tokim |
10. | na-wókima | labori, fari | TokP.: wokim |
na-duróna | toleri | Alb.: durón |
1. | na-pojs-rájtina | forrajdi | Fin.: pois + v-u malsupre |
2. | na-rájtina | rajdi | Cig.(Burg.): rajtinel |
3. | na-śeprína | balai | Cig.(Roman): šeprínel |
1. | na-lúksja | heliĝi | Het.: luktsi |
2. | na-úpsa | levigi [pri suno] | Het.: up-tsi |
3. | na-wéksa | deziri | Het.: wek-tsi |
na-jága | kion fari, "kii" | Kalm.: yaγɒ- | Tejága Paolo je peóso? |
Kion faras Paŭlo je la hundo? #1 |
El: "The Nostratic Macrofamily", paĝo 596, punkto 468C
Al la sekva ĉapitro
© René Philipp - Bilnjobíru Àdvodóstu, 09.09.2005