Verbo

El Kitakujo

(Malsamoj inter versioj)
Iri al: navigado, serĉi
(→Kondiĉaj: aldono, formatigo)
E (→Evidenteco / njátamo: formatigo, aldono)
 
(22 mezaj versioj ne montrata.)
Linio 4: Linio 4:
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Prefikso  
! Prefikso  
! Senco  
! Senco  
Linio 11: Linio 11:
! Kit. nomo  
! Kit. nomo  
|-
|-
-
| nu- {IV}  
+
| '''nu'''- {IV}  
| nun -as  
| nun -as  
| punktalo  
| punktalo  
| Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú  
| Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú  
-
| nu-vákti  
+
| '''nu-vákti'''
|-
|-
-
| te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I}  
+
| '''te'''- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I}  
| -as  
| -as  
| prezenco  
| prezenco  
| Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari"  
| Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari"  
-
| te-vákti  
+
| '''te-vákti'''
|-
|-
-
| la-  #1 {II+IV}  
+
| '''la'''-  #1 {II+IV}  
| -is  
| -is  
| preterito  
| preterito  
| Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le  
| Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le  
-
| la-vákti  
+
| '''la-vákti'''
|-
|-
-
| sje-  #2 {I+II}  
+
| '''sje'''-  #2 {I+II}  
| rowspan="3" | -os  
| rowspan="3" | -os  
| rowspan="3" | futuro  
| rowspan="3" | futuro  
| Lit.: -siu, -si; Vj.: se  
| Lit.: -siu, -si; Vj.: se  
-
| sje-vákti  
+
| '''sje-vákti'''
|-
|-
-
| voj-  #3  
+
| '''voj'''-  #3  
-
| PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas"  
+
| {{Prakitaka|PraKit.: vol|teksto}}; k-u Rum.: voi "mi volas"  
-
| voj-vákti  
+
| '''voj-vákti'''
|-
|-
-
| mo- {IV}  
+
| {{Literatura}} | '''mo'''- {IV}  
| Ind.: mau "voli; deziri"  
| Ind.: mau "voli; deziri"  
-
| mo-vákti  
+
| '''mo-vákti'''
|}
|}
-
{{Komento-3|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: Regione ekzistas variaĵoj, nome -l kaj le, uzataj jene:  
+
|teksto1=#1: Regione ekzistas variaĵoj, nome -'''l''' kaj '''le''', uzataj jene:  
-
Mu temákal ískon. "Mi manĝis ion.";  
+
Mu temáka'''l''' ískon. "Mi manĝis ion.";  
-
Ému le vao lésuku. "Li eniĝis arbaron."
+
Ému '''le''' vao lésuku. "Li eniĝis arbaron."
-
En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. telístua "sidis"|
+
En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. te'''l'''ístua "sidis"
-
teksto2=#2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -s kaj seu, uzataj jene:  
+
|teksto2=#2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -'''s''' kaj '''seu''', uzataj jene:  
-
lo tekátimas máson "ili tranĉos viandon";  
+
lo tekátima'''s''' máson "ili tranĉos viandon";  
-
Ému séu temáka kéksun. "Li manĝos kekson."
+
Ému '''séu''' temáka kéksun. "Li manĝos kekson."
-
En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. tesjístua "sidos" |
+
En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. te'''sj'''ístua "sidos"
-
teksto3=#3: Do ĝi estiĝis per tiel nomata gramatikigo el memstara radiko.}}
+
|teksto3=#3: Do ĝi estiĝis per tiel nomata [[gramatikigo]] el memstara radiko.
 +
}}
<br />
<br />
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!}}
+
|teksto=RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
 +
}}
=== Modoj / gváwturi ===
=== Modoj / gváwturi ===
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto}}
+
|teksto=RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto
-
{| {{Prettytable}}
+
}}
 +
{| class="prettytable"
! Afikso  
! Afikso  
! Senco  
! Senco  
Linio 71: Linio 74:
| indikativo  
| indikativo  
| -  
| -  
-
| dàjka-gváwtu  
+
| '''dàjka-gváwtu'''
|-
|-
-
| go-  
+
| '''go'''-  
| rowspan="2" | -u  
| rowspan="2" | -u  
| rowspan="2" | volo; ordono  
| rowspan="2" | volo; ordono  
| Angl.: go "iri; iru!"  
| Angl.: go "iri; iru!"  
-
| rowspan="2" | go-gváwtu  
+
| rowspan="2" | '''go-gváwtu'''
|-
|-
-
| -j  
+
| -'''j'''
| Rus.: -й, -ь [j]  
| Rus.: -й, -ь [j]  
|-
|-
-
| kow-  #2  
+
| '''kow'''-  #2  
| bonvolu …  
| bonvolu …  
| peto  
| peto  
| Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ)  
| Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ)  
-
| kow-gváwtu  
+
| '''kow-gváwtu'''
|-
|-
-
| ma-  
+
| '''ma'''-  
| ne -u  
| ne -u  
| malpermeso  
| malpermeso  
| Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ  
| Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ  
& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-  
& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-  
-
| ma-gváwtu  
+
| '''ma-gváwtu'''
|-
|-
-
| vu-  #3  
+
| '''vu'''-  #3  
| -us  
| -us  
| eblo  
| eblo  
| Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]
| Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]
& Pŝt.: wú- [ŭu-]  
& Pŝt.: wú- [ŭu-]  
-
| vu-gváwtu  
+
| '''vu-gváwtu'''
|-
|-
-
| na-  #4  
+
| '''na'''-  #4  
| -i  
| -i  
| infinitivo  
| infinitivo  
| Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i"  
| Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i"  
-
| na-gváwtu  
+
| '''na-gváwtu'''
|}
|}
-
{{Komento-4|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)|
+
|teksto1=#1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
-
teksto2=#2: Similas funkcie al la Vj. xin.|
+
|teksto2=#2: Similas funkcie al la Vj. xin.
-
teksto3=#3: Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.|
+
|teksto3=#3: Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.
-
teksto4=#4: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso ku- en Svahila kaj Ŝona, ko- en Lingala, ku-/gu- en la Kinjarvanda kaj uku-/ukw-/uk- en la Ksosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.}}
+
|teksto4=#4: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso ku- en Svahila kaj Ŝona, ko- en Lingala, ku-/gu- en la Kinjarvanda kaj uku-/ukw-/uk- en la Ksosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.
 +
}}
<br />
<br />
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.}}
+
|teksto=RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.
 +
}}
==== Ekzemploj / Líziri ====
==== Ekzemploj / Líziri ====
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
-
| Émi tevóla naístua úpsaj légo.  
+
| '''Émi tevóla naístua úpsaj légo.'''
| Ŝi volas sidi sur lito.  
| Ŝi volas sidi sur lito.  
|-
|-
-
| Ému temóga napúira púmuku.  
+
| '''Ému temóga napúira púmuku.'''
| Li ŝatas grimpi sur arbon.  
| Li ŝatas grimpi sur arbon.  
|-
|-
-
| Íti lavóla nakáwpa mákason.  
+
| '''Íti lavóla nakáwpa mákason.'''
| Itino volis aĉeti manĝaĵon.  
| Itino volis aĉeti manĝaĵon.  
|-
|-
-
| Mu sjegéja nakomáka.  
+
| '''Mu sjegéja nakomáka.'''
| Mi iros ekmanĝi.  
| Mi iros ekmanĝi.  
|-
|-
-
| Paj maw namáka jéksin.  
+
| '''Paj maw namáka jéksin.'''
| Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon.  
| Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon.  
|-
|-
-
| Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun.  
+
| '''Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun.'''
| Se mi havus monon, mi aĉetus domon.  
| Se mi havus monon, mi aĉetus domon.  
|-
|-
-
| (Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun.  
+
| '''(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun.'''
| Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi.  
| Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi.  
|}
|}
 +
 +
==== Kompleksaj infinitivoj ====
 +
 +
Kompleksaj infinitivoj estas malofte uzataj, sed ili ebligas traduki ekzemple finnajn esprimojn, kiel ''puhuessani'' "dum mi parolas" kaj ''puhumatta'' "ne parolante".
 +
 +
{| class="prettytable"
 +
! Finna vorto
 +
! Strukturo
 +
! Senco
 +
! Kitaka (norme)
 +
! Strukturo
 +
! Kitaka (Tokame)
 +
! Strukturo
 +
! Skemo
 +
|-
 +
| rowspan="2" | puhuessani
 +
| rowspan="2" |  paroli-LOK-mi
 +
| rowspan="2" |  dum mi parolas
 +
| rowspan="2" |  múde natókapi
 +
| rowspan="2" |  mia paroli-LOK
 +
| natókapime
 +
| paroli-LOK-mi
 +
| finna skemo
 +
|-
 +
| natókamepi
 +
| paroli-mi-LOK
 +
| hungara kaj tjurka skemo
 +
|}
 +
 +
Por simile povi trakti "puhumatta" mankas aparta kazofinaĵo. Por tio taŭgas la finaĵo -tlena, kiu adjektivigus la tuton.
 +
{| class="prettytable"
 +
! Finna vorto
 +
! Strukturo
 +
! Senco
 +
! Kitaka
 +
! Strukturo
 +
|-
 +
| puhumatta
 +
| paroli-sen
 +
| sen paroli
 +
| natókatlèna
 +
| paroli-sen-a
 +
|}
 +
 +
Anstataŭ infinitivo ankaŭ uzeblas kazoformoj de la verba substantivo je -eni.
 +
{| class="prettytable"
 +
! Finna vorto
 +
! Strukturo
 +
! Senco
 +
! Kitaka (norme)
 +
! Strukturo
 +
! Kitaka (Tokame)
 +
! Strukturo
 +
! Skemo
 +
|-
 +
| rowspan="2" | puhuessani
 +
| rowspan="2" |  paroli-LOK-mi
 +
| rowspan="2" |  dum mi parolas
 +
| rowspan="2" |  múde tókenipi
 +
| rowspan="2" |    mia parolado-LOK
 +
| tókenipime
 +
| parolado-LOK-mi
 +
| finna skemo
 +
|-
 +
| tókenimepi
 +
| parolado-mi-LOK
 +
| hungara kaj <br />tjurka skemo
 +
|}
 +
 +
{{rimarko
 +
|teksto=En la suprakitaka dialektaro alternative uzeblas konvenaj [[konverboj]].
 +
}}
=== Aspektoj / ismátamori ===
=== Aspektoj / ismátamori ===
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Nomo  
! Nomo  
! Morfemo  
! Morfemo  
Linio 149: Linio 226:
|-
|-
| rowspan="2" | imperfekto  
| rowspan="2" | imperfekto  
-
| (-)tars  #1  
+
| (-)'''tars''' #1  
| -intas  
| -intas  
| Irl.: tar èis  
| Irl.: tar èis  
-
| tars-ismátamo  
+
| '''tars-ismátamo'''
|-
|-
-
| -irk-  
+
| -'''irk'''-  
| estinte  
| estinte  
| Keĉ.: -rqa (-ra)  
| Keĉ.: -rqa (-ra)  
Linio 160: Linio 237:
|-   
|-   
| rowspan="2" | progresivo  
| rowspan="2" | progresivo  
-
| -aćk-  #2  
+
| -'''aćk'''-  #2  
| rowspan="2" | -antas  
| rowspan="2" | -antas  
| Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka)  
| Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka)  
-
| aćka-ismátamo  
+
| '''aćka-ismátamo'''
|-
|-
-
| tân  #3  
+
| '''tân''' #3  
| Juk.: taan  
| Juk.: taan  
-
| tân-ismátamo  
+
| '''tân-ismátamo'''
|-
|-
| rowspan="2" | prospektivo  
| rowspan="2" | prospektivo  
-
| -uwan  
+
| -'''uwan'''
| -ontas  
| -ontas  
| Het.: -wan  
| Het.: -wan  
-
| uwan-ismátamo  
+
| '''uwan-ismátamo'''
|-
|-
-
| -aj-  
+
| -'''aj'''-  
| estonte  
| estonte  
| Uzb.: -a-,-j-   
| Uzb.: -a-,-j-   
|
|
|}
|}
-
{{Komento-3|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: Ŝanceliĝas inter antaŭverba partikulo kaj sufikso.|
+
|teksto1=#1: Ŝanceliĝas inter antaŭverba partikulo kaj sufikso.
-
teksto2=#2: Estas anstataŭata en okcidentaj dialektoj per tân, kiu tiam sufiksiĝas. Variaĵo: -ask-.|
+
|teksto2=#2: Estas anstataŭata en okcidentaj dialektoj per tân, kiu tiam sufiksiĝas. Variaĵo: -ask-.
-
teksto3=#3: Malaperas en orientaj dialektoj, ĉar ĝi havas sinonimon -aćk-. En okcidentaj ĝi enverbiĝas.}}
+
|teksto3=#3: Malaperas en orientaj dialektoj, ĉar ĝi havas sinonimon -aćk-. En okcidentaj ĝi enverbiĝas.
 +
}}
<br />
<br />
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!}}
+
|teksto=RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
 +
}}
Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.
Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.}}
+
|teksto=RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.
 +
}}
==== Ekzemploj / Líziri ====
==== Ekzemploj / Líziri ====
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
-
| Paj tegérsaćka kwétapi.  
+
| '''Paj tegérsaćka kwétapi.'''
| Li/ŝi estas laboranta hejme.  
| Li/ŝi estas laboranta hejme.  
|-
|-
-
| tân mu tehádza ¦ tân paj tegérsa mi estas batanta ¦
+
| '''tân mu tehádza'''
-
| li/ŝi estas laboranta
+
| mi estas batanta
|-
|-
-
| Paj tedéta dár-uwan háge áwton.  
+
| '''tân paj tegérsa'''
 +
| li/ŝi estas laboranta
 +
|-
 +
| '''Paj tedéta dár-uwan háge áwton.'''
| Li estas donaconta al ŝi aŭton.  
| Li estas donaconta al ŝi aŭton.  
|}
|}
=== Agad-manieroj / gèra-kváwori ===
=== Agad-manieroj / gèra-kváwori ===
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Afikso  
! Afikso  
! Senco  
! Senco  
Linio 213: Linio 296:
!Kit. nomo  
!Kit. nomo  
|-
|-
-
| ko-  
+
| '''ko'''-  
| ek-  
| ek-  
| ingresivo  
| ingresivo  
| Fr.: commencer [komenser]  
| Fr.: commencer [komenser]  
-
| ko-gèra-kváwo  
+
| '''ko-gèra-kváwo'''
|-
|-
-
| sa-  
+
| '''sa'''-  
| malek- (fino)  
| malek- (fino)  
| egresivo  
| egresivo  
| Sans.: samstha- "fini"  
| Sans.: samstha- "fini"  
-
| sa-gèra-kváwo  
+
| '''sa-gèra-kváwo'''
|-
|-
-
| daw- (<daú-)  
+
| '''daw'''- (<daú-)  
| -ad- (dauro)  
| -ad- (dauro)  
| durativo  
| durativo  
| Ger.: dauern  
| Ger.: dauern  
-
| daw-gèra-kváwo  
+
| '''daw-gèra-kváwo'''
|-
|-
-
| me-  
+
| '''me'''-  
| rowspan="2" | -ig-  
| rowspan="2" | -ig-  
-
| rowspan"2" | kaŭzativo  
+
| rowspan="2" | kaŭzativo  
| Angl.: make [mejk] "fari; igi"  
| Angl.: make [mejk] "fari; igi"  
-
| me-gèra-kváwo  
+
| '''me-gèra-kváwo'''
|-
|-
-
| -intj-  
+
| -'''intj'''-  
| Lit.: -inti  
| Lit.: -inti  
-
| intja-gèra-kváwo  
+
| '''intja-gèra-kváwo'''
|-
|-
-
| ve-  
+
| '''ve'''-  
| rowspan="2" | -iĝ-  
| rowspan="2" | -iĝ-  
| rowspan="2" | fientivo  
| rowspan="2" | fientivo  
| Ger.: werden [v-] "iĝi; -os"  
| Ger.: werden [v-] "iĝi; -os"  
-
|ve-gèra-kváwo  
+
| '''ve-gèra-kváwo'''
|-
|-
-
| -etj-  
+
| -'''etj'''-  
| Rus.: -еть [itj]  
| Rus.: -еть [itj]  
-
| etja-gèra-kváwo  
+
| '''etja-gèra-kváwo'''
|}
|}
 +
=== Participoj / wóćkuri ===
=== Participoj / wóćkuri ===
-
==== Aktivaj / rúwari ====
+
==== Prefiksaj ====
 +
===== Aktivaj / rúwari =====
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Prefikso  
! Prefikso  
! Senco  
! Senco  
Linio 261: Linio 346:
! Senco  
! Senco  
|-
|-
-
| ru-  
+
| '''ru'''-  
| -ant-  
| -ant-  
| Keĉ.: ruway [-aj] "fari"  
| Keĉ.: ruway [-aj] "fari"  
-
| rumáka  
+
| '''rumáka'''
| manĝanta  
| manĝanta  
|-
|-
-
| rul-  
+
| '''rul'''-  
| -int-  
| -int-  
| id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj   
| id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj   
-
| rulgéja  
+
| '''rulgéja'''
| irinta  
| irinta  
|-
|-
-
| rus-  
+
| '''rus'''-  
| -ont-  
| -ont-  
| id. + -s (<-sje-)  
| id. + -s (<-sje-)  
-
| ruslénta  
+
| '''ruslénta'''
| flugonta  
| flugonta  
|}
|}
-
==== Pasivaj / bíjari ====
+
 
 +
===== Pasivaj / bíjari =====
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Prefikso  
! Prefikso  
! Senco  
! Senco  
Linio 288: Linio 374:
! Senco  
! Senco  
|-
|-
-
| bi-  
+
| '''bi'''-  
| -at-  
| -at-  
| Angl.: be [bi]  #1  & Vj.: bị "suferi",<pasivo>  
| Angl.: be [bi]  #1  & Vj.: bị "suferi",<pasivo>  
-
| bidánja  
+
| '''bidánja'''
| batata  
| batata  
|-
|-
-
| bil-  
+
| '''bil'''-  
| -it-  
| -it-  
-
| id. + -l (<-la-)  
+
| id. + -l (<-la-) #2
-
| bilpíka  
+
| '''bilpíka'''
-
|kuirita  
+
| kuirita  
|-
|-
-
| bis-  
+
| '''bis'''-  
| -ot-  
| -ot-  
| id. + -s (<-sje-)  
| id. + -s (<-sje-)  
-
| bismáka  
+
| '''bismáka'''
| manĝota  
| manĝota  
|}
|}
-
{{Komento-2|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: En: be called "esti vokata"|
+
|teksto1=#1: En: be called "esti vokata"
-
teksto2=#2: K-u Rus.: был [byl] "estis", Aktk.: -b´il- "PASS/PF"}}
+
|teksto2=#2: K-u Rus.: был [byl] "estis", Aktk.: -b´il- "PASS/PF"
 +
}}
 +
 
 +
==== Sufiksaj ====
 +
{| class="prettytable"
 +
! Kitaka
 +
! Senco
 +
! Etimo
 +
! Ekzemplo
 +
! Senco
 +
! Modelo
 +
|-
 +
| -'''wa'''  #1
 +
| kiu, kio
 +
| Gua.: -va
 +
| '''Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.'''  #2
 +
| Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado.
 +
| Tlng.: -bogh
 +
|}
 +
{{Komento
 +
|teksto1=#1: Ĝi iom ŝanĝiĝis pro: '''va''' "kaj".
 +
|teksto2=#2: Ĉi tie ankaŭ eblas prefiksa participo: '''Pólkin bidánsa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.'''
 +
}}
=== Genroj verbaj / kíniri gèra-sónari ===
=== Genroj verbaj / kíniri gèra-sónari ===
Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.
Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Sufikso  
! Sufikso  
! Senco  
! Senco  
Linio 324: Linio 432:
| aktivo  
| aktivo  
| -  
| -  
-
| Mu telúba tin.  #2  
+
| '''Mu telúba tin.''' #2  
| Mi amas vin.  
| Mi amas vin.  
|-
|-
-
| -ew-  
+
| -'''ew'''-  
| rowspan="2" | -at-, -it-, -ot- (pasivo);  
| rowspan="2" | -at-, -it-, -ot- (pasivo);  
(N) -ajt-  
(N) -ajt-  
| rowspan="2" | pasivo  
| rowspan="2" | pasivo  
| Knjr.: -w-, Sva.: -w-  #3  
| Knjr.: -w-, Sva.: -w-  #3  
-
| Íti telúbewa.
+
| '''Íti telúbewa.'''
-
Paolu labúsewa.
+
'''Paolu labúsewa.'''
-
Ótu laíśkewirka.  
+
'''Ótu laíśkewirka.'''
| Itino estas amata.
| Itino estas amata.
Paŭlo estis kisata.
Paŭlo estis kisata.
Oto estis serĉita.  
Oto estis serĉita.  
|-
|-
-
| -ikt-   
+
| -'''ikt'''-   
| Mong.: -гд- [-gd-]  #4  
| Mong.: -гд- [-gd-]  #4  
-
| Paolo tedánjikta.
+
| '''Paolo tedánjikta.'''
-
Jánu lamákiktirka.
+
'''Jánu lamákiktirka.'''
-
Pránu laújdzikta.
+
'''Pránu laújdzikta.'''
-
Témo lamúsa  
+
'''Témo lamúsa nahéliktirka.'''
-
nahéliktirka.  
+
| Paŭlo estas batata.
| Paŭlo estas batata.
Jano estis vidita.
Jano estis vidita.
Linio 351: Linio 458:
Tio devis esti dirita.  
Tio devis esti dirita.  
|}
|}
-
{{Komento-4|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)|
+
|teksto1=#1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
-
teksto2=#2: Tiel nur diru viro al virino.|
+
|teksto2=#2: Tiel nur diru viro al virino.
-
teksto3=#3: Variaĵoj: (-liw-, -(l)ew-, -iw-).|
+
|teksto3=#3: Variaĵoj: (-liw-, -(l)ew-, -iw-).
-
teksto4=#4: Variaĵoj: -д- [-d-], -т- [-t-])}}
+
|teksto4=#4: Variaĵoj: -д- [-d-], -т- [-t-])
 +
}}
<br />
<br />
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!}}
+
|teksto=RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!
 +
}}
=== Konverboj / sam-gèra-sónori ===
=== Konverboj / sam-gèra-sónori ===
-
Simila skemo ankaŭ ekzistas en la Klingona lingvo, nome sufiksoj kiel '''-DI'''' 'falls, sobald als' "kiam", '''-chugh''' 'wenn' "se", '''-pa'''' 'bevor, zuvor' "antaŭ ol", -'''vIS''' 'wärend' "dum", '''-bogh''' 'welches' "kiu, kio (ril.)", -'''meH''' 'weil; für, mit der Absicht des, um zu' "ĉar". [Laŭ "Das offizielle Wörterbuch Klingonisch / Deutsch, Deutsch / Klingonisch, paĝoj 47, 72]
+
Tio estas trajto, kiu ekzistas nur en parto de la Kitakaj dialektoj kaj en parto de la Gvodekaj lingvoj. Ĉiuj aliaj ne konas tion. Detalojn vi legu en [[konverboj|aparta ĉapitro]].
-
{{Rimarko|
+
-
teksto=RIM: Ili nur ekzistas en la "toka-me-dialekto", la najbaraj dialektoj de la alta Kitaka, la Tivada, la Orienta Joźika kaj la nordaj dialektoj de la Tivuka. Ili mankas en la Dźiga, Dzitaka, Dzitak-najbaraj dialektoj, orienta parto de la alta Kitaka, mezo kaj sudo de la Tivuka, Meza kaj Okcidenta Joźika kaj en la Dęgutia.}}
+
-
==== Temporilataj ====
+
-
La tempoprefikso ('''te'''-; '''la'''-; '''sje'''-, '''mo'''-, '''voj'''-) nur aperu en la ĉefpropozicia verbo!
+
-
{| {{Prettytable}}
+
-
! Kitaka
+
-
! Senco
+
-
! Funkcio
+
-
! Etimo
+
-
! Ekzemplo
+
-
! Senco
+
-
! Modelo
+
-
|-
+
-
| -tejl (Var.: -etl)  #1
+
-
| ĝis kiam
+
-
|   
+
-
| Mong.: -тэл [-tel]  #2
+
-
| Lo lamáka, cádlatejl.
+
-
| Ili manĝis, ĝis ili satis. 
+
-
|
+
-
|-
+
-
| rowspan="2" | -ź (Var.: -iź, -źi, Dial.: -źë)
+
-
| rowspan="2" |  -ante
+
-
| rowspan="2" | 
+
-
| rowspan="2" | Mong.: -ж (-ч) [ĵ (ĉ)]
+
-
| Cásu pádaź, lamírzetja.
+
-
| Neĝante malvarmiĝis.
+
-
| rowspan="2" | Keĉ.: -stin
+
-
|-
+
-
| Ótu temójta sáwge tla páwturin wákaź.
+
-
| Oto lavas al si la piedojn plorante.
+
-
|-
+
-
| -jed (Var.: -ejd, -iad)
+
-
| -inte
+
-
| 
+
-
|Mong.: -иад [iad], -ээд, [-êd]  #3
+
-
| Úkćajkon ántajed, mu lagáma témilanku.
+
-
|Fininte lernejon, mi venis ĉi tien. 
+
-
|-
+
-
| -mas (Var. -mak)
+
-
| tuj kiam
+
-
|
+
-
| Mong.: -магц [magc] #4
+
-
| Cádla ésamas, mu
+
-
tekogéja gérsajkoku.
+
-
| Tuj kiam mi estas sata,
+
-
mi ekiras al la laborejo
+
-
|}
+
-
{{Komento-4|
+
-
teksto1=#1: Ĝi kompromisas pro la jam ekzistantaj vortoj: '''tójlo''' "juna bruto", '''tóla''' "malproksima", '''têlu''' "skorpiono" kaj '''tálu''' "numero".|
+
-
teksto2=#2: En la mongola ekzistas pliaj vokalharmoniaj variantoj:  -тал [-tal], -тол [-tol], -төл [-töl]|
+
-
teksto3=#3: En la mongola ekzistas pliaj vokalharmoniaj variantoj:  -аад, -оод, -гаад, -гоод, -гээд [-âd, -ôd, , -gâd, -gôd, -gêd]|
+
-
teksto4=#4: En la mongola ekzistas pliaj vokalharmoniaj variantoj: -могц, -мэгц, -мөгц [-mogc, -megc, -mögc] }}
+
-
<br />
+
-
{{Rimarko|
+
-
teksto=La variaĵoj aplikatas ĉe neregulaj verboj, kiel ekz. '''jem''' "malami" > '''jémiź''' "malamante", '''kip''' "atingi" > '''kípejd''' "atinginte" (Apud regula: '''na-kípa''' > '''kípatejl''').}}
+
-
 
+
-
==== Kondiĉaj ====
+
-
La tempoprefiksoj ('''te'''-; '''la'''-; '''sje'''-, '''mo'''-, '''voj'''-) resp. modaloprefiksoj ('''vu'''-; '''go'''-, -'''j'''; '''ma'''-) devas aperi kaj en malĉefa kaj en ĉefa propozicioj!
+
-
{| {{Prettytable}}
+
-
! Kitaka
+
-
! Senco
+
-
! Etimo
+
-
! Ekzemplo
+
-
! Senco
+
-
! Modelo
+
-
|-
+
-
| '''-wć''' (Var.: -ewć)
+
-
| okazo senatente al<br /> alia; kvankam
+
-
|  Mong.: -вч [-vĉ]<br /> (post vokalo)  #1
+
-
| '''Cásu lapádawć, <br />vin nem temírza.'''
+
-
| Kvankam falis neĝo, <br />ekstere ne malvarmas.  
+
-
|
+
-
|-
+
-
| '''-mjon'''
+
-
| se
+
-
|  Kor.: -myôn
+
-
| '''Púlin vuhémamjon, <br />mu vukáwpa házun.'''
+
-
| Se mi havus monon, <br />mi aĉetus domon.
+
-
| Tlng.: chugh; <br />Jap.: -tara,<br /> -(r)eba, -to; <br />Tib.: -na;<br />
+
-
Mong.: -вал, -вол,<br />
+
-
-вэл, -вөл, ...
+
-
|-
+
-
| '''-man'''
+
-
| sed
+
-
| Kor.: -man
+
-
| '''Ancádla ínke teésaman, <br />mu doŋś lamáka.'''
+
-
| Mi ĵus manĝis, sed <br />ankoraŭ estas malsata.
+
-
|
+
-
|-
+
-
| '''-caŋ'''
+
-
| ĉar
+
-
| Tib.: -tsāng
+
-
| '''Su tegjúpacaŋ, su <br />nem tehéma púlin.'''
+
-
| Ĉar vi (ci) estas stulta, <br />vi ne havas monon.
+
-
| Tlng.: -meH
+
-
|}
+
-
{{Komento-1|
+
-
teksto1=#1: Var.: -эвч [-evĉ], -авч [-avĉ], -овч [-ovĉ], -өвч [-övĉ]}}
+
-
 
+
-
==== Rilataj ====
+
-
{| {{Prettytable}}
+
-
! Kitaka
+
-
! Senco
+
-
! Etimo
+
-
! Ekzemplo
+
-
! Senco
+
-
! Modelo
+
-
|-
+
-
| -wa  #1
+
-
| kiu, kio
+
-
| Gua.: -va
+
-
| Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.  #2
+
-
| Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado.
+
-
| Tlng.: -bogh
+
-
|}
+
-
{{Komento-2|
+
-
teksto1=#1: Ĝi iom ŝanĝiĝis pro: '''va''' "kaj".|
+
-
teksto2=#2: Ĉi tie ankaŭ eblas participo jene: '''Pólkin bidánsa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.'''}}
+
=== Evidenteco / njátamo ===
=== Evidenteco / njátamo ===
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
! Kitaka  
! Kitaka  
! Senco  
! Senco  
Linio 491: Linio 481:
! Kit. nomo  
! Kit. nomo  
|-
|-
-
| pon  
+
| '''pon'''
| "vidite"  
| "vidite"  
| Kor.: pon  #1
| Kor.: pon  #1
-
|  
+
| '''Ému lamákpona káwku'''.
-
|    
+
| Evidente li manĝis kukon
-
| pon-njátamo  
+
| '''pon-njátamo'''
|-
|-
-
| -vis-
+
| -'''vis'''-
| "certe, sendube"  
| "certe, sendube"  
| Pld.: wiß; Sam.: viṣsa  
| Pld.: wiß; Sam.: viṣsa  
-
| Mu mogámvisa.  
+
| '''Mu mogámvisa.'''
| Certe mi venos.  
| Certe mi venos.  
-
| vis-njátamo  
+
| '''vis-njátamo'''
|-
|-
-
| -wen-  
+
| -'''wen'''-  
| "laŭdire, onidire"  
| "laŭdire, onidire"  
| Mnm.: -wen (en: pi'wen)  
| Mnm.: -wen (en: pi'wen)  
-
| Ísu laćórwena púlin.  
+
| '''Ísu laćórwena púlin.'''
| Laŭdire li ŝtelis monon.  
| Laŭdire li ŝtelis monon.  
-
| wen-njátamo  
+
| '''wen-njátamo'''
|}
|}
-
{{Komento-1|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: De la verbo '''po.da''' "vidi".}}
+
|teksto1=#1: De la verbo '''po.da''' "vidi".
 +
}}
<br />
<br />
-
{{Rimarko|
+
{{Rimarko
-
teksto=RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.}}
+
|teksto=RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.
 +
}}
== Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini ==
== Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini ==
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
!   
!   
! ekzemploj / líziri  
! ekzemploj / líziri  
Linio 687: Linio 679:
| Jano estis '''vid'''ita.  
| Jano estis '''vid'''ita.  
|}
|}
-
{{Komento-2|
+
{{Komento
-
teksto1=#1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la [[Dzitaka lingvo|Dzitaka]].|
+
|teksto1=#1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la [[Dzitaka lingvo|Dzitaka]].
-
teksto2=#2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"}}
+
|teksto2=#2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"
 +
}}
=== Mallongigoj ===
=== Mallongigoj ===
-
{| {{Prettytable}}
+
{| class="prettytable"
| a  
| a  
| agad-maniero
| agad-maniero
Linio 752: Linio 745:
|
|
|}
|}
-
[[Kategorio:Vortospeco]]
+
[[Kategorio:Verbo|!]]

Nuna versio ekde 12:49, 19. Nov 2011

La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.

Enhavo

Ĉiu-verbaj elementoj / kul-gèra-sónari élmori

Tempoj / váktiri

Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.

Prefikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
nu- {IV} nun -as punktalo Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú nu-vákti
te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} -as prezenco Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" te-vákti
la- #1 {II+IV} -is preterito Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le la-vákti
sje- #2 {I+II} -os futuro Lit.: -siu, -si; Vj.: se sje-vákti
voj- #3 PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" voj-vákti
mo- {IV} Ind.: mau "voli; deziri" mo-vákti
  • #1: Regione ekzistas variaĵoj, nome -l kaj le, uzataj jene:

Mu temákal ískon. "Mi manĝis ion."; Ému le vao lésuku. "Li eniĝis arbaron." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. telístua "sidis"

  • #2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -s kaj seu, uzataj jene:

lo tekátimas máson "ili tranĉos viandon"; Ému séu temáka kéksun. "Li manĝos kekson." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. tesjístua "sidos"

  • #3: Do ĝi estiĝis per tiel nomata gramatikigo el memstara radiko.


RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

Modoj / gváwturi

RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto
Afikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
- #1 - indikativo - dàjka-gváwtu
go- -u volo; ordono Angl.: go "iri; iru!" go-gváwtu
-j Rus.: -й, -ь [j]
kow- #2 bonvolu … peto Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) kow-gváwtu
ma- ne -u malpermeso Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ

& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-

 ma-gváwtu
vu- #3 -us eblo Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]

& Pŝt.: wú- [ŭu-]

 vu-gváwtu
na- #4 -i infinitivo Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" na-gváwtu
  • #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
  • #2: Similas funkcie al la Vj. xin.
  • #3: Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.
  • #4: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso ku- en Svahila kaj Ŝona, ko- en Lingala, ku-/gu- en la Kinjarvanda kaj uku-/ukw-/uk- en la Ksosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.


RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.

Ekzemploj / Líziri

Émi tevóla naístua úpsaj légo. Ŝi volas sidi sur lito.
Ému temóga napúira púmuku. Li ŝatas grimpi sur arbon.
Íti lavóla nakáwpa mákason. Itino volis aĉeti manĝaĵon.
Mu sjegéja nakomáka. Mi iros ekmanĝi.
Paj maw namáka jéksin. Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon.
Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. Se mi havus monon, mi aĉetus domon.
(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi.

Kompleksaj infinitivoj

Kompleksaj infinitivoj estas malofte uzataj, sed ili ebligas traduki ekzemple finnajn esprimojn, kiel puhuessani "dum mi parolas" kaj puhumatta "ne parolante".

Finna vorto Strukturo Senco Kitaka (norme) Strukturo Kitaka (Tokame) Strukturo Skemo
puhuessani paroli-LOK-mi dum mi parolas múde natókapi mia paroli-LOK natókapime paroli-LOK-mi finna skemo
natókamepi paroli-mi-LOK hungara kaj tjurka skemo

Por simile povi trakti "puhumatta" mankas aparta kazofinaĵo. Por tio taŭgas la finaĵo -tlena, kiu adjektivigus la tuton.

Finna vorto Strukturo Senco Kitaka Strukturo
puhumatta paroli-sen sen paroli natókatlèna paroli-sen-a

Anstataŭ infinitivo ankaŭ uzeblas kazoformoj de la verba substantivo je -eni.

Finna vorto Strukturo Senco Kitaka (norme) Strukturo Kitaka (Tokame) Strukturo Skemo
puhuessani paroli-LOK-mi dum mi parolas múde tókenipi mia parolado-LOK tókenipime parolado-LOK-mi finna skemo
tókenimepi parolado-mi-LOK hungara kaj
tjurka skemo
En la suprakitaka dialektaro alternative uzeblas konvenaj konverboj.

Aspektoj / ismátamori

Nomo Morfemo Senco Etimo Kit. nomo
imperfekto (-)tars #1 -intas Irl.: tar èis tars-ismátamo
-irk- estinte Keĉ.: -rqa (-ra)
progresivo -aćk- #2 -antas Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) aćka-ismátamo
tân #3 Juk.: taan tân-ismátamo
prospektivo -uwan -ontas Het.: -wan uwan-ismátamo
-aj- estonte Uzb.: -a-,-j-
  • #1: Ŝanceliĝas inter antaŭverba partikulo kaj sufikso.
  • #2: Estas anstataŭata en okcidentaj dialektoj per tân, kiu tiam sufiksiĝas. Variaĵo: -ask-.
  • #3: Malaperas en orientaj dialektoj, ĉar ĝi havas sinonimon -aćk-. En okcidentaj ĝi enverbiĝas.


RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.

RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.

Ekzemploj / Líziri

Paj tegérsaćka kwétapi. Li/ŝi estas laboranta hejme.
tân mu tehádza mi estas batanta
tân paj tegérsa li/ŝi estas laboranta
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. Li estas donaconta al ŝi aŭton.

Agad-manieroj / gèra-kváwori

Afikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
ko- ek- ingresivo Fr.: commencer [komenser] ko-gèra-kváwo
sa- malek- (fino) egresivo Sans.: samstha- "fini" sa-gèra-kváwo
daw- (<daú-) -ad- (dauro) durativo Ger.: dauern daw-gèra-kváwo
me- -ig- kaŭzativo Angl.: make [mejk] "fari; igi" me-gèra-kváwo
-intj- Lit.: -inti intja-gèra-kváwo
ve- -iĝ- fientivo Ger.: werden [v-] "iĝi; -os" ve-gèra-kváwo
-etj- Rus.: -еть [itj] etja-gèra-kváwo

Participoj / wóćkuri

Prefiksaj

Aktivaj / rúwari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
ru- -ant- Keĉ.: ruway [-aj] "fari" rumáka manĝanta
rul- -int- id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj rulgéja irinta
rus- -ont- id. + -s (<-sje-) ruslénta flugonta

Pasivaj / bíjari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
bi- -at- Angl.: be [bi] #1 & Vj.: bị "suferi",<pasivo> bidánja batata
bil- -it- id. + -l (<-la-) #2 bilpíka kuirita
bis- -ot- id. + -s (<-sje-) bismáka manĝota
  • #1: En: be called "esti vokata"
  • #2: K-u Rus.: был [byl] "estis", Aktk.: -b´il- "PASS/PF"

Sufiksaj

Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco Modelo
-wa #1 kiu, kio Gua.: -va Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni. #2 Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado. Tlng.: -bogh
  • #1: Ĝi iom ŝanĝiĝis pro: va "kaj".
  • #2: Ĉi tie ankaŭ eblas prefiksa participo: Pólkin bidánsa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.

Genroj verbaj / kíniri gèra-sónari

Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.

Sufikso Senco Funkcio Etimo Ekzemplo Senco
- #1 -ant-, -int-, -ont- (aktivo) aktivo - Mu telúba tin. #2 Mi amas vin.
-ew- -at-, -it-, -ot- (pasivo);

(N) -ajt-

 pasivo Knjr.: -w-, Sva.: -w- #3 Íti telúbewa.

Paolu labúsewa. Ótu laíśkewirka.

 Itino estas amata.

Paŭlo estis kisata. Oto estis serĉita.
-ikt- Mong.: -гд- [-gd-] #4 Paolo tedánjikta.

Jánu lamákiktirka. Pránu laújdzikta. Témo lamúsa nahéliktirka.

 Paŭlo estas batata.

Jano estis vidita. Franco estis vidata. Tio devis esti dirita.
  • #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
  • #2: Tiel nur diru viro al virino.
  • #3: Variaĵoj: (-liw-, -(l)ew-, -iw-).
  • #4: Variaĵoj: -д- [-d-], -т- [-t-])


RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!

Konverboj / sam-gèra-sónori

Tio estas trajto, kiu ekzistas nur en parto de la Kitakaj dialektoj kaj en parto de la Gvodekaj lingvoj. Ĉiuj aliaj ne konas tion. Detalojn vi legu en aparta ĉapitro.

Evidenteco / njátamo

Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco Kit. nomo
pon "vidite" Kor.: pon #1 Ému lamákpona káwku. Evidente li manĝis kukon pon-njátamo
-vis- "certe, sendube" Pld.: wiß; Sam.: viṣsa Mu mogámvisa. Certe mi venos. vis-njátamo
-wen- "laŭdire, onidire" Mnm.: -wen (en: pi'wen) Ísu laćórwena púlin. Laŭdire li ŝtelis monon. wen-njátamo
  • #1: De la verbo po.da "vidi".


RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.

Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini

ekzemploj / líziri sekvoj / sójori tradukoj / tôlkiri sekvoj / sójori
1. la-és-etj-a T√a est-iĝ-is √aT
2. la-ve-és-a Ta√
3. la-wépt-ew-a #1 T√G est-is uz-it-a(j) √hT √ĉP
4. te-śitéms-ew-a #1 est-as koncern-at-a(j)
5. vu-rój-a M√ pret-us √M
6. te-rój-etj-a T√a pret-iĝ-as √aT
7. te-ve-rój-a Ta√
8. la-és-intj-a T√a est'-ig-is √aT
9. la-me-és-a Ta√
10. te-anátv-intj-a T√a malebl-ig-as √aT
11. te-me-anátv-a Ta√
12. la-daw-mák-a Ta√ manĝ-ad-is √aT
13. go-mák-a M√ manĝ-u √M
14. mák-a-j vM
15. Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. S T√ Ma√ Mi ir-os ek-manĝ-i. S √T a√M
16. Ému te-gérs-aćka. S T√A Li est-as labor-ant-a. S √T √p
17. Kow-anháp-a tla dvárin! M√ α O Bonvol-u ferm-i la pordon! √hM √ĉM α O
18. Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. p√ O2 S T√ O1. Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. √p O2 S √T O1.
19. Újtu temáka káwkun rupítaw téon. S T√ O1 p√ O2. Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. S √T O1 √p O2.
20. Ístu-a-ź ému la-mák-a kéksun. √K S T√ O. Sidante li manĝis kekson. √p S √T O.
21. Mák-a-jed Íti la-géj-a gérsajkoku. √K S T√ O Manĝ-inte Itino iris al laborejo. √p S √T O.
22. Mu lavuéskepa énsaj múa házu. S TM√M π O. Mi povintus esti en mia domo. S √hpM √c π O.
23. Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. O p√ S T√. Ĉe ni laboranta viro Turkas.

Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko.

 π O √p S √T.
24. Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. O1 M√K S M√ O2. Se mi havus monon, mi aĉetus domon. k S √M O1, S √M O2.
25. tu sje-mát-ew-a #2 S T√G vi estos vidata S √hT √ĉ (O)
26. mu teésirka. S T√t (O) mi estas estinta
27. ti sjekáwpirka vi estos aĉetinta
28. Óbu tekáwpaja káwkun. Obuo estas aĉetonta kukon.
29. Ótu laíśkewirka. S T√Gt Oto estis serĉita.
30. Jánu lamátiktirka. Jano estis vidita.
  • #1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la Dzitaka.
  • #2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"

Mallongigoj

a agad-maniero α artikolo
A aspekto O objekto
ĉ ĉefa π prepozicio
G genro verba S subjekto
h helpa k konjunkcio
K konverba sufikso
M modo
p participo aktiva
P participo pasiva
T tempo (baza)
t tempo (distanca)
√ radiko (kun vortfaraj afiksoj)
Elŝutita el "http://kitakujo.de/w/index.php?title=Verbo"
Personaj iloj