Verbo

El Kitakujo

(Malsamoj inter versioj)
Iri al: navigado, serĉi
(→Evidenteco / njátamo)
(→Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini)
Linio 668: Linio 668:
| Jano estis '''vid'''ita.  
| Jano estis '''vid'''ita.  
|}
|}
-
* #1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la Dzitaka.  
+
{{Komento-2|
-
* #2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"  
+
teksto1=#1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la [[Dzitaka lingvo|Dzitaka]].|
 +
teksto2=#2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"}}
=== Mallongigoj ===
=== Mallongigoj ===
{| {{Prettytable}}
{| {{Prettytable}}

Kiel registrite je 21:20, 24. Feb 2006

La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.

Enhavo

Ĉiu-verbaj elementoj / kul-gèra-sónari élmori

Tempoj / váktiri

Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.

Prefikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
nu- {IV} nun -as punktalo Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú nu-vákti
te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} -as prezenco Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" te-vákti
la- #1 {II+IV} -is preterito Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le la-vákti
sje- #2 {I+II} -os futuro Lit.: -siu, -si; Vj.: se sje-vákti
voj- #3 PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" voj-vákti
mo- {IV} Ind.: mau "voli; deziri" mo-vákti
  • #1: Regione ekzistas variaĵoj, nome -l kaj le, uzataj jene:

Mu temákal ískon. "Mi manĝis ion."; Ému le vao lésuku. "Li eniĝis arbaron." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. telístua "sidis"

  • #2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -s kaj seu, uzataj jene:

lo tekátimas máson "ili tranĉos viandon"; Ému séu temáka kéksun. "Li manĝos kekson." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. tesjístua "sidos"

  • #3: Do ĝi estiĝis per tiel nomata gramatikigo el memstara radiko.


RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

Modoj / gváwturi

RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto
Afikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
- #1 - indikativo - dàjka-gváwtu
go- -u volo; ordono Angl.: go "iri; iru!" go-gváwtu
-j Rus.: -й, -ь [j]
kow- #2 bonvolu … peto Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) kow-gváwtu
ma- ne -u malpermeso Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ

& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-

 ma-gváwtu
vu- #3 -us eblo Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]

& Pŝt.: wú- [ŭu-]

 vu-gváwtu
na- #4 -i infinitivo Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" na-gváwtu
  • #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
  • #2: Similas funkcie al la Vj. xin.
  • #3: Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.
  • #4: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso ku- en Svahila kaj Ŝona, ko- en Lingala, ku-/gu- en la Kinjarvanda kaj uku-/ukw-/uk- en la Ksosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.


RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.

Ekzemploj / Líziri

Émi tevóla naístua úpsaj légo. Ŝi volas sidi sur lito.
Ému temóga napúira púmuku. Li ŝatas grimpi sur arbon.
Íti lavóla nakáwpa mákason. Itino volis aĉeti manĝaĵon.
Mu sjegéja nakomáka. Mi iros ekmanĝi.
Paj maw namáka jéksin. Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon.
Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. Se mi havus monon, mi aĉetus domon.
(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi.

Aspektoj / ismátamori

Nomo Morfemo Senco Etimo Kit. nomo
imperfekto (-)tars #1 -intas Irl.: tar èis tars-ismátamo
-irk- estinte Keĉ.: -rqa (-ra)
progresivo -aćk- #2 -antas Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) aćka-ismátamo
tân #3 Juk.: taan tân-ismátamo
prospektivo -uwan -ontas Het.: -wan uwan-ismátamo
-aj- estonte Uzb.: -a-,-j-
  • #1: Ŝanceliĝas inter antaŭverba partikulo kaj sufikso.
  • #2: Estas anstataŭata en okcidentaj dialektoj per tân, kiu tiam sufiksiĝas. Variaĵo: -ask-.
  • #3: Malaperas en orientaj dialektoj, ĉar ĝi havas sinonimon -aćk-. En okcidentaj ĝi enverbiĝas.


RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.

RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.

Ekzemploj / Líziri

Paj tegérsaćka kwétapi. Li/ŝi estas laboranta hejme.
tân mu tehádza ¦ tân paj tegérsa mi estas batanta ¦ li/ŝi estas laboranta
Paj tedéta dár-uwan háge áwton. Li estas donaconta al ŝi aŭton.

Agad-manieroj / gèra-kváwori

Afikso Senco Funkcio Etimo Kit. nomo
ko- ek- ingresivo Fr.: commencer [komenser] ko-gèra-kváwo
sa- malek- (fino) egresivo Sans.: samstha- "fini" sa-gèra-kváwo
daw- (<daú-) -ad- (dauro) durativo Ger.: dauern daw-gèra-kváwo
me- -ig- kaŭzativo Angl.: make [mejk] "fari; igi" me-gèra-kváwo
-intj- Lit.: -inti intja-gèra-kváwo
ve- -iĝ- fientivo Ger.: werden [v-] "iĝi; -os" ve-gèra-kváwo
-etj- Rus.: -еть [itj] etja-gèra-kváwo

Participoj / wóćkuri

Aktivaj / rúwari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
ru- -ant- Keĉ.: ruway [-aj] "fari" rumáka manĝanta
rul- -int- id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj rulgéja irinta
rus- -ont- id. + -s (<-sje-) ruslénta flugonta

Pasivaj / bíjari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.

Prefikso Senco Etimo Ekzemplo Senco
bi- -at- Angl.: be [bi] #1 & Vj.: bị "suferi",<pasivo> bidánja batata
bil- -it- id. + -l (<-la-) bilpíka kuirita
bis- -ot- id. + -s (<-sje-) bismáka manĝota
  • #1: En: be called "esti vokata"
  • #2: K-u Rus.: был [byl] "estis", Aktk.: -b´il- "PASS/PF"

Genroj verbaj / kíniri gèra-sónari

Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.

Sufikso Senco Funkcio Etimo Ekzemplo Senco
- #1 -ant-, -int-, -ont- (aktivo) aktivo - Mu telúba tin. #2 Mi amas vin.
-ew- -at-, -it-, -ot- (pasivo);

(N) -ajt-

 pasivo Knjr.: -w-, Sva.: -w- #3 Íti telúbewa.

Paolu labúsewa. Ótu laíśkewirka.

 Itino estas amata.

Paŭlo estis kisata. Oto estis serĉita.
-ikt- Mong.: -гд- [-gd-] #4 Paolo tedánjikta.

Jánu lamákiktirka. Pránu laújdzikta. Témo lamúsa nahéliktirka.

 Paŭlo estas batata.

Jano estis vidita. Franco estis vidata. Tio devis esti dirita.
  • #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
  • #2: Tiel nur diru viro al virino.
  • #3: Variaĵoj: (-liw-, -(l)ew-, -iw-).
  • #4: Variaĵoj: -д- [-d-], -т- [-t-])


RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!

Konverboj / sam-gèra-sónori

Simila skemo ankaŭ ekzistas en la Klingona lingvo, nome sufiksoj kiel -DI' 'falls, sobald als' "kiam", -chugh 'wenn' "se", -pa' 'bevor, zuvor' "antaŭ ol", -vIS 'wärend' "dum", -bogh 'welches' "kiu, kio (ril.)", -meH 'weil; für, mit der Absicht des, um zu' "ĉar". [Laŭ "Das offizielle Wörterbuch Klingonisch / Deutsch, Deutsch / Klingonisch, paĝoj 47, 72]

RIM: Ili nur ekzistas en la "toka-me-dialekto", la najbaraj dialektoj de la alta Kitaka, la Tivada, la Orienta Joźika kaj la nordaj dialektoj de la Tivuka. Ili mankas en la Dźiga, Dzitaka, Dzitak-najbaraj dialektoj, orienta parto de la alta Kitaka, mezo kaj sudo de la Tivuka, Meza kaj Okcidenta Joźika kaj en la Dęgutia.

Temporilataj

La tempoprefikso (te-; la-; sje-, mo-, voj-) nur aperu en la ĉefpropozicia verbo!

Kitaka Senco Funkcio Etimo Ekzemplo Senco Modelo
-tejl (Var.: -etl) #1 ĝis kiam Mong.: -тэл [-tel] #2 Lo lamáka, cádlatejl. Ili manĝis, ĝis ili satis.
-ź (Var.: -iź, -źi, Dial.: -źë) -ante Mong.: -ж (-ч) [ĵ (ĉ)] Cásu pádaź, lamírzetja. Neĝante malvarmiĝis. Keĉ.: -stin
Ótu temójta sáwge tla páwturin wákaź. Oto lavas al si la piedojn plorante.
-jed (Var.: -ejd, -iad) -inte Mong.: -иад [iad], -ээд, [-êd] #3 Úkćajkon ántajed, mu lagáma témilanku. Fininte lernejon, mi venis ĉi tien.
  • #1: Ĝi kompromisas pro la jam ekzistantaj vortoj: tójlo "juna bruto", tóla "malproksima", têlu "skorpiono" kaj tálu "numero".
  • #2: Var.: -тал [-tal], -тол [-tol], -төл [-töl]
  • #3: Var.: -аад, -оод, -гаад, -гоод, -гээд [-âd, -ôd, , -gâd, -gôd, -gêd]


La variaĵoj aplikatas ĉe neregulaj verboj, kiel ekz. jem "malami" > jémiź "malamante", kip "atingi" > kípejd "atinginte" (Apud regula: na-kípa > kípatejl).

Kondiĉaj

La tempoprefiksoj (te-; la-; sje-, mo-, voj-) resp. modaloprefiksoj (vu-; go-, -j; ma-) devas aperi kaj en malĉefa kaj en ĉefa propozicioj!

Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco Modelo
-wć (Var.: -ewć) okazo senatente al alia; kvankam Mong.: -вч [-vĉ] (post vokalo) #1 Cásu lapádawć, vin nem temírza. Kvankam falis neĝo, ekstere ne malvarmas.
-mjon se Kor.: -myôn Púlin vuhémamjon, mu vukáwpa házun. Se mi havus monon, mi aĉetus domon. Tlng.: chugh; Jap.: -tara, -(r)eba, -to; Tib.: -na
-caŋ ĉar Tib.: -tsāng Su tegjúpacaŋ, su nem tehéma púlin. Ĉar vi (ci) estas stulta, vi ne havas monon. Tlng.: -meH
  • #1: Var.: -эвч [-evĉ], -авч [-avĉ], -овч [-ovĉ], -өвч [-övĉ]

Rilataj

Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco Modelo
-wa #1 kiu, kio Gua.: -va Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni. #2 Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado. Tlng.: -bogh
  • #1: Ĝi iom ŝanĝiĝis pro: va "kaj".
  • #2: Ĉi tie ankaŭ eblas participo jene: Pólkin bidánsa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.

Evidenteco / njátamo

Kitaka Senco Etimo Ekzemplo Senco Kit. nomo
pon "vidite" Kor.: pon #1 pon-njátamo
-vis- "certe, sendube" Pld.: wiß; Sam.: viṣsa Mu mogámvisa. Certe mi venos. vis-njátamo
-wen- "laŭdire, onidire" Mnm.: -wen (en: pi'wen) Ísu laćórwena púlin. Laŭdire li ŝtelis monon. wen-njátamo
  • #1: De la verbo po.da "vidi".


RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.

Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini

ekzemploj / líziri sekvoj / sójori tradukoj / tôlkiri sekvoj / sójori
1. la-és-etj-a T√a est-iĝ-is √aT
2. la-ve-és-a Ta√
3. la-wépt-ew-a #1 T√G est-is uz-it-a(j) √hT √ĉP
4. te-śitéms-ew-a #1 est-as koncern-at-a(j)
5. vu-rój-a M√ pret-us √M
6. te-rój-etj-a T√a pret-iĝ-as √aT
7. te-ve-rój-a Ta√
8. la-és-intj-a T√a est'-ig-is √aT
9. la-me-és-a Ta√
10. te-anátv-intj-a T√a malebl-ig-as √aT
11. te-me-anátv-a Ta√
12. la-daw-mák-a Ta√ manĝ-ad-is √aT
13. go-mák-a M√ manĝ-u √M
14. mák-a-j vM
15. Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. S T√ Ma√ Mi ir-os ek-manĝ-i. S √T a√M
16. Ému te-gérs-aćka. S T√A Li est-as labor-ant-a. S √T √p
17. Kow-anháp-a tla dvárin! M√ α O Bonvol-u ferm-i la pordon! √hM √ĉM α O
18. Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. p√ O2 S T√ O1. Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. √p O2 S √T O1.
19. Újtu temáka káwkun rupítaw téon. S T√ O1 p√ O2. Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. S √T O1 √p O2.
20. Ístu-a-ź ému la-mák-a kéksun. √K S T√ O. Sidante li manĝis kekson. √p S √T O.
21. Mák-a-jed Íti la-géj-a gérsajkoku. √K S T√ O Manĝ-inte Itino iris al laborejo. √p S √T O.
22. Mu lavuéskepa énsaj múa házu. S TM√M π O. Mi povintus esti en mia domo. S √hpM √c π O.
23. Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. O p√ S T√. Ĉe ni laboranta viro Turkas.

Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko.

 π O √p S √T.
24. Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. O1 M√K S M√ O2. Se mi havus monon, mi aĉetus domon. k S √M O1, S √M O2.
25. tu sje-mát-ew-a #2 S T√G vi estos vidata S √hT √ĉ (O)
26. mu teésirka. S T√t (O) mi estas estinta
27. ti sjekáwpirka vi estos aĉetinta
28. Óbu tekáwpaja káwkun. Obuo estas aĉetonta kukon.
29. Ótu laíśkewirka. S T√Gt Oto estis serĉita.
30. Jánu lamátiktirka. Jano estis vidita.
  • #1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la Dzitaka.
  • #2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"

Mallongigoj

a agad-maniero α artikolo
A aspekto O objekto
ĉ ĉefa π prepozicio
G genro verba S subjekto
h helpa k konjunkcio
K konverba sufikso
M modo
p participo aktiva
P participo pasiva
T tempo (baza)
t tempo (distanca)
√ radiko (kun vortfaraj afiksoj)
Elŝutita el "http://kitakujo.de/w/index.php?title=Verbo"
Personaj iloj