Pronomo
El Kitakujo
Enhavo |
Personaj pronomoj / kóptimari svenàmi-sónori
| persono | singularo | dualo #1 | pluralo | pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero | |
| koptimo | ójn-tôlo | ek-tôlo | maŋ-tôlo | maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope | |
| 1a | áki, áko, áku | kuj (inkl.) #2 | vo (inkluda) | vopáne (inkl.) #3 | najpane #3 |
| mi, mo, mu | - | naj | votíke (ekskl.) #4 | najtike #4 | |
| ŋa | ŋaki (ekskl.) #5 | ŋari (ekskluda) | ŋapáne (inkl.) | tojpáne | |
| - | - | toj | ŋatíke (ekskl.) | tojtíke | |
| 2a | si, so, su | - | ju #6 | jupáne (inkl.) | |
| ti, to, tu | - | - | jutíke (ekskl.) | ||
| kami | kamiki | kamiri | kámipáne (inkl.) | ||
| - | - | - | kámitíke (ekskl.) | ||
| 3a | isi, iso, isu | - | lo | lopáne (inkl.) | |
| emi, emo, emu | - | - | lotíke (ekskl.) | ||
| paj | pajki | pajri | pajpáne (inkl.) | ||
| - | - | - | pajtíke (ekskl.) | ||
| 4a #7 | ha | haki | hari | hapáne (inkl.) | |
| - | - | - | hatíke (ekskl.) | ||
- #1: Ĝi nur mankas en la Dzitak-najbaraj dialektoj, la Dzitaka kaj la Dźiga. La pluralo ne estas koncernata!
- #2: Dialekte ankaŭ ekzistas trialo tuj (t el tir "tri"), kvaralo duj (d el dor "kvar"), kvinalo puj (p el piŋ "kvin")
- #3: -pan- el Gr.: παν [pan] "ĉio" kaj Son.: pan 'all'
- #4: -tik- el Lit.: tìk "nur"
- #5: Analoge funkcias en dialektoj trialo je -ti/-tir, kvaralo je -taw kaj kvinalo je -ŋo.
- #6: Ne funkcias singulare kiel ĝentila formo, kiel ekz. la albana ju aŭ sennombre kiel la angla you [ju]. Ne miksu ĝin kun la similsona yó [jo] (lingala), kiu singularas.
- #7: La modelo por la 4a persono ekzistas en ekzotaj lingvoj kiel kria (Cree), navajoa.
RIM: La distingo inter inkludaj kaj ekskludaj formoj ekzistas en kelkaj lingvoj, nome indonezia, tagaloga; keĉua, ajmara; guarania; tokpisina; tamila kaj certe multaj aliaj.
Koloroj kodas ĝentileco-ŝtupojn. (verda = plej alta, flava = meza, roza = plej malalta, flava-roza = meza kaj malalta) La dualo kaj la kvara persono ne distingas laŭ ĝentileco. La plej alta ĝentileco apartenas al la unua rango, la meza al la dua rango kaj la plej malalta al la tria rango. Ĉe la pluralo la dua-rangaj formoj validas por la meza kaj malplej alta ĝentileco.
| "si" | saw #1 | Lit.: sau "al si" | refleksivo |
| "unu la alian" | njaw #2 | Vj.: nhau | reciproko |
| "oni" | ŋuj, (reg.) ŋủj | Vj.: người |
- #1: Kitaka elektis pronomon, sed keĉua havas sufikson: -ku- sed turka -in- (suf.) kaj kendi (pron.)
- #2: Kitaka elektis pronomon, sed keĉua havas sufikson: -naku- sed turka -(i)ş (suf.) kaj birbiri (pron.)
RIM: La deklinacio de la ĉi-supre menciitaj pronomoj okazas kiel ĉe la substantivoj, kaj per tio similas al la altaja kaj balto-finna modeloj, krom ke ĝi estas iom pli regula ol tie, ĉar mankas la konsonanto- kaj vokal-harmonioj. Ĝi tute ne paralelas kun la modeloj en hungara, samojedaj aŭ aliaj lingvoj, kiuj fakte uzas anstataŭ kazaj finaĵoj iujn posesivajn formojn de kazosufiksoj aspektantaj kiel deklinaciitaj postpozicioj.
Jen iom pri la kvara persono / Wáŋ lit tems tla kékenśe koptimo
Maksu va Moricu tećóra kérkon. Ému temáka tla légirin va ha temáka tla pétarurin.
"Maks' kaj Moric' ŝtelas kokon. Li manĝas la gambojn kaj tiu manĝas la flugilojn."
Ému kaj li rilatas al la unua subjekto Maks(u) kaj ha kaj tiu rilatas al la dua subjekto Moric(u).
Posedaj pronomoj / hémpari svenàmi-sónori
Per posesiva kazo
1) Ili estas formataj el la personaj pronomoj per la posesiva kazo-finaĵo -de (<Ĉi.: -di, -de).
| persono | singularo | dualo #1 | pluralo | pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero | |
| koptimo | ójn-tôlo | ek-tôlo | maŋ-tôlo | maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope | |
| 1a | ákide, ákode, ákude | kujde (inkl.) #2 | vode (inkluda) | vopánede (inkl.) #3 | najpanede #3 |
| mide, mode, mude | - | najde | votíkede (ekskl.) #4 | najtikede #4 | |
| ŋade | ŋakide (ekskl.) #5 | ŋaride (ekskluda) | ŋapánede (inkl.) | tojpánede | |
| - | - | tojde | ŋatíkede (ekskl.) | tojtíkede | |
| 2a | side, sode, sude | - | jude #6 | jupánede (inkl.) | |
| tide, tode, tude | - | - | jutíkede (ekskl.) | ||
| kamide | kamikide | kamiride | kámipánede (inkl.) | ||
| - | - | - | kámitíkede (ekskl.) | ||
| 3a | iside, isode, isude | - | lode | lopánede (inkl.) | |
| emide, emode, emude | - | - | lotíkede (ekskl.) | ||
| pajde | pajkide | pajride | pajpánede (inkl.) | ||
| - | - | - | pajtíkede (ekskl.) | ||
| 4a #7 | hade | hakide | haride | hapánede (inkl.) | |
| - | - | - | hatíkede (ekskl.) | ||
- #1: Ĝi nur mankas en la Dzitak-najbaraj dialektoj, la Dzitaka kaj la Dźiga. La pluralo ne estas koncernata!
- #2: Dialekte ankaŭ ekzistas trialo tujde (t el tir "tri"), kvaralo dujde (d el dor "kvar"), kvinalo pujde (p el piŋ "kvin")
- #3: -pan- el Gr.: παν [pan] "ĉio" kaj Son.: pan 'all'
- #4: -tik- el Lit.: tìk "nur"
- #5: Analoge funkcias en dialektoj trialo je -ti/-tir, kvaralo je -taw kaj kvinalo je -ŋo.
- #6: Ne funkcias singulare kiel ĝentila formo, kiel ekz. la albana ju aŭ sennombre kiel la angla you [ju]. Ne miksu ĝin kun la similsona yó [jo] (lingala), kiu singularas.
- #7: La modelo por la 4a persono ekzistas en ekzotaj lingvoj kiel kria (Cree), navajoa.
Do ĉi tiu modelo nur eblas en la nominativo, sen antaŭa prepozicio aŭ sekva postpozicio.
Krome ĉi tiuj formoj ankaŭ estas uzataj plurale sen ricevi pluralan finaĵon, kiel Rus.: его "lia, ĝia", её "ŝia" kaj их "ilia"; Pl.: jego "lia, ĝia", jej "ŝia" kaj ich "ilia".
RIM: La modelo por tio estas la balto-finnaj lingvoj, kiel la finna (mimä "mi" > minun "mia") kaj estona (mina/ma "mi" > minu/mu "mia"). Sed la Kitaka estas iom pli regula, ĉar ĝi funkcias aglutine.
RIM: Atentu, ke ĉi tiaj formoj devas esti distingataj disde formoj en genitiva kazo je -ni. La genitivo esprimas rilaton, neniam posedon! Ekz. múni házu "mia domo" (Se mi loĝas en ĝi, sed ne posedas ĝin.) / múde házu "mia domo" (Se mi posedas ĝin.) Jen pliaj detaletoj pri ĉi tiu distingo.
Per adjektiva finaĵo
2) En specifaj konstruoj estu uzata la adjektiva finaĵo.
| persono | singularo | dualo #1 | pluralo | pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero | |
| koptimo | ójn-tôlo | ek-tôlo | maŋ-tôlo | maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope | |
| 1a | ákia, ákoa, ákua | kuja (inkl.) #2 | voa (inkluda) | vopána (inkl.) #3 | najpana #3 |
| mia, moa, mua | - | naja | votíka (ekskl.) #4 | najtika #4 | |
| ŋaa | ŋakia (ekskl.) #5 | ŋaria (ekskluda) | ŋapána (inkl.) | tojpána | |
| - | - | toja | ŋatíka (ekskl.) | tojtíka | |
| 2a | sia, soa, sua | - | jua #6 | jupána (inkl.) | |
| tia, toa, tua | - | - | jutíka (ekskl.) | ||
| kamia | kamikia | kamiria | kámipána (inkl.) | ||
| - | - | - | kámitíka (ekskl.) | ||
| 3a | isia, isoa, isua | - | loa | lopána (inkl.) | |
| emia, emoa, emua | - | - | lotíka (ekskl.) | ||
| paja | pajkia | pajria | pajpána (inkl.) | ||
| - | - | - | pajtíka (ekskl.) | ||
| 4a #7 | haa | hakia | haria | hapána (inkl.) | |
| - | - | - | hatíka (ekskl.) | ||
- #1: Ĝi nur mankas en la Dzitak-najbaraj dialektoj, la Dzitaka kaj la Dźiga. La pluralo ne estas koncernata!
- #2: Dialekte ankaŭ ekzistas trialo tuja (t el tir "tri"), kvaralo duja (d el dor "kvar"), kvinalo puja (p el piŋ "kvin")
- #3: -pan- el Gr.: παν [pan] "ĉio" kaj Son.: pan 'all'
- #4: -tik- el Lit.: tìk "nur"
- #5: Analoge funkcias en dialektoj trialo je -ti/-tir, kvaralo je -taw kaj kvinalo je -ŋo.
- #6: Ne funkcias singulare kiel ĝentila formo, kiel ekz. la albana ju aŭ sennombre kiel la angla you [ju]. Ne miksu ĝin kun la similsona yó [jo] (lingala), kiu singularas.
- #7: La modelo por la 4a persono ekzistas en ekzotaj lingvoj kiel kria (Cree), navajoa.
Ĉi tiuj formoj povas alpreni kazajn kaj numeralaj finaĵojn, kiel Rus.: мой, моя, моё "mia", твой, твоя, твоё "cia, via", наш, наша, наше "nia", ваш, ваша, ваше "via"; Pl. mój, moja, moje "mia", twój, twoja, twoje "cia, via", nasz, nasza, nasze "nia", wasz, wasza, wasze "via"
| ekzemploj | tradukoj | tipoj | rimarkoj | |
| 1. | béjsaj múa nóni | ĉe mia avino | antaŭa prepozicio | ĉiam staras la nominativo!
La modelo por tio estas Esperanto. |
| 2. | émiapi bélipi | en sia ventro | nenominativa kazo | sama kazo kiel la rilata substantivo |
| 3. | vóal házul énvosaj | en nia domo | sekva postpozicio | antaŭa postpozitivo |
Per pronomaj finaĵoj
3) Tria ebleco por esprimi posedon estas menciita en la ĉapitro pri posesivaj pronomoj, kiuj ja fakte estas finaĵoj almetataj al la koncerna substantivo. Sed ĉi tiu ebleco nur estas deviga en la nord-insula "toke-me"-dialekto.
Tabelaj pronomoj / tábelari svenàmi-sónori
Atentu, ke la sekva skemo ali-ordiĝis en la "Sum"-dialekto!
Bazaj formoj / uráhari ŋúpiri
La Malnova Kitaka ankoraŭ distingis tri genrojn (je -i [ina], -u [vira]; -o [neŭtra]) ĉe la tabelvortoj, sed tiu trajto ŝanĝiĝis en la Mezepoka Kitaka al la nuna skemo.
| kve | "kiu?" | enáje | "tiu" |
| míke | kúle | "ĉiu" | |
| náne | íske | "iu" | |
| téme | "tiu ĉi" | jóŋke | "kiu" (ril.) |
| núje | "tiu" | níse | "neniu" |
| kvo | "kio?" | enájo | "tio" |
| míko | kúlo | "ĉio" | |
| náno | ísko | "io" | |
| témo | "tio ĉi" | jóŋko | "kio" (ril.) |
| nújo | "tio" | níso | "nenio" |
Devenaj formoj / otgámari ŋúpiri
Vortspeca finaĵo / sònorúśa ántaso
-a de: adjektivoj
| kva | "kia?" | enája | "tia" |
| míka | kúla | "ĉia" | |
| nána | íska | "ia" | |
| téma | "tia ĉi" | jóŋka | "kia" (ril.) |
| núja | "tia" | nísa | "nenia" |
-aw de: adverboj
| kvaw | "kiel?" | enájaw | "tiel" |
| míkaw | kúlaw | "ĉiel" | |
| nánaw | ískaw | "iel" | |
| témaw | "tiel ĉi" | jóŋkaw | "kiel" (ril.) |
| nújaw | "tiel" | nísaw | "neniel" |
Tabelvorta finaĵo / tabelsóna ánta
Loka
Ili distingas triope inter loko, almovo kaj demovo per la koncernaj kazo-finaĵoj je -saj, -ku kaj -ket. La finaĵo -saj povas foresti.
| kvílan | "kie?" | enájilan | "tie" |
| míkilan | kúlilan | "ĉie" | |
| nánilan | ískilan | "ie" | |
| témilan | "tie ĉi" | jóŋkilan | "kie" (ril.) |
| nújilan | "tie" | nísilan | "neniel" |
(-lan (Dial.: -lla) <Tlng.: lan 'Platz, Ort'; k-u ankaŭ Uzb.: -jär- en bujärda, bujärgya; Pŝt.: dzāy en kom dzāy ta "kien", lǝ kom dzāy na "de kie")
Tempa
| kvúber | "kiam?" | enajúber | "tiam" |
| mikúber | kulúber | "ĉiam" | |
| nanúber | iskúber | "iam" | |
| temúber | "tiam ĉi" | joŋkúber | "kiam" (ril.) |
| nujúber | "tiam" | nisúber | "neniam" |
(-ber <Som.: ber "tempo"; k-u ankaŭ Pŝt.: wacht en lǝ kom wacht na "ekde kiam", kom wacht ta "ĝis kiam")
