Pronomo

El Kitakujo

Redakto de 20:42, 10. Nov 2011 de Tlustulimu (Diskuto | kontribuoj)

(malsamoj) ← Antaŭa versio | Rigardi nunan version (malsamoj) | Sekva versio → (malsamoj)

Personaj pronomoj / kóptimari svenàmi-sónori

RIM: La deklinacio de la ĉi-supre menciitaj pronomoj okazas kiel ĉe la substantivoj, kaj per tio similas al la altaja kaj balto-finna modeloj, krom ke ĝi estas iom pli regula ol tie, ĉar mankas la konsonanto- kaj vokal-harmonioj. Ĝi tute ne paralelas kun la modeloj en hungara, samojedaj aŭ aliaj lingvoj, kiuj fakte uzas anstataŭ kazaj finaĵoj iujn posesivajn formojn de kazosufiksoj aspektantaj kiel deklinaciitaj postpozicioj.

persono	singularo	dualo	pluralo	pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero
koptimo	ójn-tôlo	ek-tôlo	maŋ-tôlo	maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope
1a	áki, áko, áku	kuj (inkl.)	vo (inkluda)	vo páne (inkl.)	naj páne
	mi, mo, mu	-	naj	vo tíke (ekskl.)	naj tíke
	ŋa	ŋa ki (ekskl.)	ŋa ri (ekskluda)	ŋa páne (inkl.)	toj páne
	-	-	toj	ŋa tíke (ekskl.)	toj tíke
2a	si, so, su	-	ju	ju páne (inkl.)
	ti, to, tu	-	-	ju tíke (ekskl.)
	kámi	kámi ki	kámi ri	kámi páne (inkl.)
	-	-	-	kámi tíke (ekskl.)
3a	ísi, íso, ísu	-	lo	lo páne (inkl.)
	émi, émo, ému	-	-	lo tíke (ekskl.)
	paj	paj ki	paj ri	paj páne (inkl.)
	-	-	-	paj tíke (ekskl.)
4a	ha	ha ki	ha ri	ha páne (inkl.)
4a	-	-	-	ha tíke (ekskl.)

RIM: La distingo inter inkludaj kaj ekskludaj formoj ekzistas en kelkaj lingvoj, nome indonezia, tagaloga; keĉua, ajmara; guarania; tokpisina; tamila kaj certe multaj aliaj.

Koloroj kodas ĝentileco-ŝtupojn. (verda = plej alta, flava = meza, roza = plej malalta, flava-roza = meza kaj malalta) La dualo kaj la kvara persono ne distingas laŭ ĝentileco. La plej alta ĝentileco apartenas al la unua rango, la meza al la dua rango kaj la plej malalta al la tria rango. Ĉe la pluralo la dua-rangaj formoj validas por la meza kaj malplej alta ĝentileco.

Jen iom pri la kvara persono / Wáŋ lit tems tla kékenśe koptimo

Maksu va Moricu tećóra kérkon. Ému temáka tla légirin va ha temáka tla pétarurin.

"Maks' kaj Moric' ŝtelas kokon. Li manĝas la gambojn kaj tiu manĝas la flugilojn."

Ému kaj li rilatas al la unua subjekto Maks(u) kaj ha kaj tiu rilatas al la dua subjekto Moric(u).

Pliaj pronomoj

"si"	saw	refleksivo
"unu la alian"	njaw	reciproko
"oni"	ŋuj, (reg.) ŋủj

Posedaj pronomoj / hémpari svenàmi-sónori

Per kazoj

1) Ili estas formataj el la personaj pronomoj per la posesiva kazo-finaĵo -de (<Ĉi.: -di, -de), se temas pri alienebla posedo, kiun oni vere posedas. Se oni nur havas ĝin, estas uzata la finaĵo de la genitivo -ni. Por inalienebla posesivo estas uzata la unua lokativo je -saj. Jen pliaj detaletoj pri ĉi tiu distingo.

persono	singularo	dualo #1	pluralo	pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero
koptimo	ójn-tôlo	ek-tôlo	maŋ-tôlo	maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope
1a	ákide, ákode, ákude	kujde (inkl.) #2	vode (inkluda)	vopánede (inkl.) #3	najpanede #3
	mide, mode, mude	-	najde	votíkede (ekskl.) #4	najtikede #4
	ŋade	ŋakide (ekskl.) #5	ŋaride (ekskluda)	ŋapánede (inkl.)	tojpánede
	-	-	tojde	ŋatíkede (ekskl.)	tojtíkede
2a	side, sode, sude	-	jude #6	jupánede (inkl.)
	tide, tode, tude	-	-	jutíkede (ekskl.)
	kamide	kamikide	kamiride	kámipánede (inkl.)
	-	-	-	kámitíkede (ekskl.)
3a	iside, isode, isude	-	lode	lopánede (inkl.)
	emide, emode, emude	-	-	lotíkede (ekskl.)
	pajde	pajkide	pajride	pajpánede (inkl.)
	-	-	-	pajtíkede (ekskl.)
4a #7	hade	hakide	haride	hapánede (inkl.)
4a #7	-	-	-	hatíkede (ekskl.)

#1: Ĝi nur mankas en la Dzitak-najbaraj dialektoj, la Dzitaka kaj la Dźiga. La pluralo ne estas koncernata!
#2: Dialekte ankaŭ ekzistas trialo tujde (t el tir "tri"), kvaralo dujde (d el dor "kvar"), kvinalo pujde (p el piŋ "kvin")
#3: -pan- el Gr.: παν [pan] "ĉio" kaj Son.: pan 'all'
#4: -tik- el Lit.: tìk "nur"
#5: Analoge funkcias en dialektoj trialo je -ti/-tir, kvaralo je -taw kaj kvinalo je -ŋo.
#6: Ne funkcias singulare kiel ĝentila formo, kiel ekz. la albana ju aŭ sennombre kiel la angla you [ju]. Ne miksu ĝin kun la similsona yó [jo] (lingala), kiu singularas.
#7: La modelo por la 4a persono ekzistas en ekzotaj lingvoj kiel kria (Cree), navajoa.

Do ĉi tiu modelo nur eblas en la nominativo, sen antaŭa prepozicio aŭ sekva postpozicio.

Krome ĉi tiuj formoj ankaŭ estas uzataj plurale sen ricevi pluralan finaĵon, kiel Rus.: его "lia, ĝia", её "ŝia" kaj их "ilia"; Pl.: jego "lia, ĝia", jej "ŝia" kaj ich "ilia".

RIM: La modelo por tio estas la balto-finnaj lingvoj, kiel la finna (mimä "mi" > minun "mia") kaj estona (mina/ma "mi" > minu/mu "mia"). Sed la Kitaka estas iom pli regula, ĉar ĝi funkcias aglutine.

RIM: Atentu, ke ĉi tiaj formoj devas esti distingataj disde formoj en genitiva kazo je -ni. La genitivo esprimas rilaton, neniam posedon! Ekz. múni házu "mia domo" (Se mi loĝas en ĝi, sed ne posedas ĝin.) / múde házu "mia domo" (Se mi posedas ĝin.) Jen pliaj detaletoj pri ĉi tiu distingo.

Per adjektiva finaĵo

2) En specifaj konstruoj estu uzata la adjektiva finaĵo.

persono	singularo	dualo #1	pluralo	pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero
koptimo	ójn-tôlo	ek-tôlo	maŋ-tôlo	maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope
1a	ákia, ákoa, ákua	kuja (inkl.) #2	voa (inkluda)	vopána (inkl.) #3	najpana #3
	mia, moa, mua	-	naja	votíka (ekskl.) #4	najtika #4
	ŋaa	ŋakia (ekskl.) #5	ŋaria (ekskluda)	ŋapána (inkl.)	tojpána
	-	-	toja	ŋatíka (ekskl.)	tojtíka
2a	sia, soa, sua	-	jua #6	jupána (inkl.)
	tia, toa, tua	-	-	jutíka (ekskl.)
	kamia	kamikia	kamiria	kámipána (inkl.)
	-	-	-	kámitíka (ekskl.)
3a	isia, isoa, isua	-	loa	lopána (inkl.)
	emia, emoa, emua	-	-	lotíka (ekskl.)
	paja	pajkia	pajria	pajpána (inkl.)
	-	-	-	pajtíka (ekskl.)
4a #7	haa	hakia	haria	hapána (inkl.)
4a #7	-	-	-	hatíka (ekskl.)

#1: Ĝi nur mankas en la Dzitak-najbaraj dialektoj, la Dzitaka kaj la Dźiga. La pluralo ne estas koncernata!
#2: Dialekte ankaŭ ekzistas trialo tuja (t el tir "tri"), kvaralo duja (d el dor "kvar"), kvinalo puja (p el piŋ "kvin")
#3: -pan- el Gr.: παν [pan] "ĉio" kaj Son.: pan 'all'
#4: -tik- el Lit.: tìk "nur"
#5: Analoge funkcias en dialektoj trialo je -ti/-tir, kvaralo je -taw kaj kvinalo je -ŋo.
#6: Ne funkcias singulare kiel ĝentila formo, kiel ekz. la albana ju aŭ sennombre kiel la angla you [ju]. Ne miksu ĝin kun la similsona yó [jo] (lingala), kiu singularas.
#7: La modelo por la 4a persono ekzistas en ekzotaj lingvoj kiel kria (Cree), navajoa.

Ĉi tiuj formoj povas alpreni kazajn kaj numeralaj finaĵojn, kiel Rus.: мой, моя, моё "mia", твой, твоя, твоё "cia, via", наш, наша, наше "nia", ваш, ваша, ваше "via"; Pl. mój, moja, moje "mia", twój, twoja, twoje "cia, via", nasz, nasza, nasze "nia", wasz, wasza, wasze "via"

	ekzemploj	tradukoj	tipoj	rimarkoj
1.	béjsaj múa nóni	ĉe mia avino	antaŭa prepozicio	ĉiam staras la nominativo! La modelo por tio estas Esperanto.
2.	émiapi bélipi	en sia ventro	nenominativa kazo	sama kazo kiel la rilata substantivo
3.	vóal házul énvosaj	en nia domo	sekva postpozicio	antaŭa postpozitivo

Per pronomaj finaĵoj

3) Tria ebleco por esprimi posedon estas menciita en la ĉapitro pri posesivaj pronomoj, kiuj ja fakte estas finaĵoj almetataj al la koncerna substantivo. Sed ĉi tiu ebleco nur estas deviga en la nord-insula "toka-me"-dialekto.

Tabelaj pronomoj / tábelari svenàmi-sónori

Atentu, ke la sekva skemo ali-ordiĝis en la "Sum"-dialekto!

Bazaj formoj / uráhari ŋúpiri

La Malnova Kitaka ankoraŭ distingis tri genrojn (je -i [ina], -u [vira]; -o [neŭtra]) ĉe la tabelvortoj, sed tiu trajto ŝanĝiĝis en la Mezepoka Kitaka al la nuna skemo.

kve	"kiu?"	enáje	"tiu"
míke		kúle	"ĉiu"
náne		íske	"iu"
téme	"tiu ĉi"	jóŋke	"kiu" (ril.)
núje	"tiu"	níse	"neniu"

kvo	"kio?"	enájo	"tio"
míko		kúlo	"ĉio"
náno		ísko	"io"
témo	"tio ĉi"	jóŋko	"kio" (ril.)
nújo	"tio"	níso	"nenio"

Devenaj formoj / otgámari ŋúpiri

Vortspeca finaĵo / sònorúśa ántaso

-a de: adjektivoj

kva	"kia?"	enája	"tia"
míka		kúla	"ĉia"
nána		íska	"ia"
téma	"tia ĉi"	jóŋka	"kia" (ril.)
núja	"tia"	nísa	"nenia"

-aw de: adverboj

kvaw	"kiel?"	enájaw	"tiel"
míkaw		kúlaw	"ĉiel"
nánaw		ískaw	"iel"
témaw	"tiel ĉi"	jóŋkaw	"kiel" (ril.)
nújaw	"tiel"	nísaw	"neniel"

Tabelvorta finaĵo / tabelsóna ánta

Loka

Ili distingas triope inter loko, almovo kaj demovo per la koncernaj kazo-finaĵoj je -saj, -ku kaj -ket. La finaĵo -saj povas foresti.

kvílan	"kie?"	enájilan	"tie"
míkilan		kúlilan	"ĉie"
nánilan		ískilan	"ie"
témilan	"tie ĉi"	jóŋkilan	"kie" (ril.)
nújilan	"tie"	nísilan	"neniel"

(-lan (Dial.: -lla) <Tlng.: lan 'Platz, Ort'; k-u ankaŭ Uzb.: -jär- en bujärda, bujärgya; Pŝt.: dzāy en kom dzāy ta "kien", lə kom dzāy na "de kie")

Tempa

kvúber	"kiam?"	enajúber	"tiam"
mikúber		kulúber	"ĉiam"
nanúber		iskúber	"iam"
temúber	"tiam ĉi"	joŋkúber	"kiam" (ril.)
nujúber	"tiam"	nisúber	"neniam"

(-ber <Som.: ber "tempo"; k-u ankaŭ Pŝt.: wacht en lə kom wacht na "ekde kiam", kom wacht ta "ĝis kiam")

Kaŭza

kvíkos	"kial?"	enájikos	"tial"
míkikos		kúlikos	"ĉial"
nánikos		ískikos	"ial"
témikos	"tial ĉi"	jóŋkikos	"kial" (ril.)
nújikos	"tial"	nísikos	"neniel"

(-kos <Angl.: cause "kaŭzo; kialo"; Komparu ankaŭ Klk.: -caus (en: quacaus "kial", alquacaus "ial", lecaus "tial", tolcaus "ĉial", nongcaus "nenial")

Kvanta

kvítom	"kiom?"	enájitom	"tiom"
míkitom		kúlitom	"ĉiom"
nánitom		ískitom	"iom"
témitom	"tiom ĉi"	jóŋkitom	"kiom" (ril.)
nújitom	"tiom"	nísitom	"neniom"

(-tom <Mong.: том [tom] "granda", k-u Vj.: to "granda", Km.: thom "granda")

Kaza finaĵo / pádza ántaso

Posesivo

kvóde	"kies?"	enájode	"ties"
míkode		kúlode	"ĉies"
nánode		ískode	"ies"
témode	"ties ĉi"	jóŋkode	"kies" (ril.)
nújode	"ties"	nísode	"nenies"

(-de <Ĉi.: -de, (-di) "-a")

Aldonaĵoj por la tabelaĵoj / gudájasori sve tla tabelari svenàmi-sónori

vorto	traduko	modelo	ekzemplo	ekz.-traduko
dow-	ambaŭ	Dgsp.: amb- 'both'	dow-kvikos	pro ambaŭ kialoj
faw-	malmulte	Dgsp.: pauk- 'few'	faw-kvitom	kiom malmulte
but-	multe	-""-	but-kvitom	kiom multe
kit-	alia	Dun.: hoka- 'other'	kit-núje ¦ kit-kvo	tiu alia ¦ kio alia
sem-	sama	Dun.: onaji- 'same'	sem-témaw	sam-maniere, sam-tiele
up-	supre, sure		uptéme	ĉi tiu … tie supre/sure
en-	ene		entéme	ĉi tiu … tie ene
hohh-	alte		hohhtéme	ĉi tiu … tie alte

RIM: En la dialektoj povas ekzisti pliaj formoj tiaj.

Kvar "malordaj" skemoj / kek anrendéśari skémori

sum-	"<io, iu>"
sum-met	"iam"
sum-pjas	"ie"
sum-ru	"iu"
sum-tem	"iam"
kóje, -o (Var.: koj.)	"tiu, tio"
koj-pi	"tie"
kojt	"tien"
moj	ĉiu
ki	kiu
ko	kio

RIM Ĉi tiuj skemoj ne estas kompletaj, tiel ke oni devas uzi en kazo de mankanta formo la tabelon. Sed la ĉi-supra skemo kompletiĝis sed ankaŭ parte aliordiĝis en la "Sum"-dialekto.