Konverboj
El Kitakujo
Redakto de 20:51, 23. Jun 2011 de Tlustulimu (Diskuto | kontribuoj)
Konverboj estas specialaj adverbaj verboformoj, kiuj ne estas finitaj nek nominalaj. (Detaloj pri tio troviĝas en la vikipedia artikolo.). Ili ekzistas en diversaj lingvofamiloj, inter alie mongolaj, tjurkaj kaj tunguzaj. La Kitaka parte transprenis finaĵojn, parte nur la modelojn.
RIM: Ili nur ekzistas en la "toka-me-dialekto", la najbaraj dialektoj de la alta Kitaka, suda subgrupo de meza Kitaka, la Tivada, la Orienta Joźika kaj la nordaj dialektoj de la Tivuka. Ili mankas en la Dźiga, Dzitaka, Dzitak-najbaraj dialektoj, orienta parto de la alta Kitaka, norda subgrupo de la meza Kitaka, mezo kaj sudo de la Tivuka, Meza kaj Okcidenta Joźika kaj en la Dęgutia. Krome la neregulaj verboj, kiel ekzemple dao, jem, nur povas havi kelkajn konverbajn formojn.
Enhavo |
Diversaj finaĵoj
Temporilataj
La tempoprefikso (te-; la-; sje-, mo-, voj-) resp. modoprefiksoj (vu-; go-, -j; ma-) nur aperu en la ĉefpropozicia verbo!
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Transprenitaj | |||||||
| -ź | Var.: -iź, -źi, Dial.: -źë |
-ante | Mong.: -ж (-ч) [ĝ (ĉ)] | Cásu pádaź, lamírzetja. | Neĝante malvarmiĝis. | Keĉ.: -stin | |
| Ótu temójta sáwge tla páwturin wákaź. |
Oto lavas al si la piedojn plorante. |
||||||
| -jed | Var.: -ejd | -inte | Mong.: -ээд [-êd] -гээд [-gêd] #1 |
Úkćajkon ántajed, mu lagáma témilanku. |
Fininte lernejon, mi venis ĉi tien. |
||
| Var. -iad | Mong.: -иад [iad] | ||||||
| -ges | kiam | Baŝ.: -гәс [-gäs] #2 | Mu kwétaku gámages cámcon tenúgva. |
Kiam mi venas hejmen, mi malvestas mian jakon. |
Turk.: (y)ince | ||
| -tejl #3 | Var.: -etl | ĝis kiam | Mong.: -тэл [-tel] #4 | Lo lamáka, cádlatejl. | Ili manĝis, ĝis ili satis. | ||
| Búso gámatejl, Útu lavára. | Utuo atendis, ĝis kiam la buso venis. |
Turk.: -(y)inceye kadar |
|||||
| -mas | Var. -mak | tuj kiam | Mong.: -магц [magc] #5 | Cádla ésamas, mu tekogéja gérsajkoku. |
Tuj kiam mi estas sata, mi ekiras al la laborejo. |
Turk.: -r -mez, Uzb.: -gach |
|
| Gramatikigo | |||||||
| -zun #6 | tiel longe kiel | Uzb.: uzun | Mu ŋénazun vojćíta. | Tiel longe kiel mi havas tempon, mi legos. |
Turk.: -dikçe | ||
| -met #7 | dum | Lit. metas | Útu kwétaw ésamet téon lapíta. |
Dum Utuo estis hejme li trinkis teon. |
Turk.: -ken | ||
| Mú tókamet Paolu káwkun laéta |
Dum mi parolis Paŭlo manĝis kukon. |
Fin.: -essani #8 | |||||
| -kel #9 | ekde | Kaz.: keliw | Mu gérsakel mas púlinwak tehéma. |
Ekde kiam mi laboras, mi havas pli da mono. |
Turk.: -(y)eli | ||
- #1: En la mongola ekzistas pliaj vokalharmoniaj variantoj: -аад [-âd], -оод [-ôd], -гаад [-gâd], -гоод [-gôd]
- #2: En la baŝkira ekzistas pliaj vokalharmoniaj kaj konsonantoharmoniaj variantoj: -ғас [-ğas], -ҟас [-qas], -кәс [-käs].
- #3: Ĝi kompromisas pro la jam ekzistantaj vortoj: tójlo "juna bruto", tóla "malproksima", têlu "skorpiono" kaj tálu "numero".
- #4: En la mongola ekzistas pliaj vokalharmoniaj variantoj: -тал [-tal], -тол [-tol], -төл [-töl]
- #5: En la mongola ekzistas pliaj vokalharmoniaj variantoj: -могц [-mogc], -мэгц [-megc], -мөгц [-mögc]
- #6: Okazis gramatikigo el la senco "longa". Simila rilato estas inter la suprasorabaj vortoj dołho "longe" kaj dołhož "tiel longe kiel".
- #7: Okazis gramatikigo el la senco "tempo". Simila rilato estas inter la suprasorabaj vortoj čas "tempo" kaj za čas "dum".
- #8: Fakte ne estas vera konverbo, sed inesivo de la infinitivo kun persona finaĵo. La silabo -ni esprimas la personon, nome "mi", kaj povas esti ŝanĝata al -si "ci (vi)" ktp.
- #9: Okazis gramatikigo el la senco "veni".
La variaĵoj aplikatas ĉe neregulaj verboj, kiel ekz. jem "malami" > jémiź "malamante", kip "atingi" > kípejd "atinginte" (Apud regula: na-kípa > kípatejl).
- Jen devenaj konverboj, kiuj estiĝas el temporilataj.
| Kitaka | Senco | Funkcio | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
|---|---|---|---|---|---|---|
| díhaź #1 | dirante #2 | cito | Ĉer.: diʔ + Mong.: -ж [ĵ] | Hévan dínon díhaź Páolu áhhuge ladíha. |
"Bonan tagon", diris Paŭlo al la frato. |
Mong.: гэж [geĝ] #3, Baŝ.: тип [tip], Tat.: дип [dip], Uzb.: deb, Turk.: diye [dije] |
| Kvílan teésa túde mísi díhaź Ótu laprása. |
"Kie estas via kato", demandis Oto. |
|||||
| -gespir #4 | antaŭ ol | - | Baŝ.: -гәс [-gäs] + -pir- | Mu pojsgámagespir sámlon ladèlimáka. |
Antaŭ ol foriri mi tagmanĝis supon. |
|
| -gespas #5 | post kiam | - | Baŝ.: -гәс [-gäs] + pas | Íti káwkun pékagespas lapúrija. |
Post kiam Itino bakis kukon, ŝi promenis. |
- #1: Ĝi estas ĉefe uzata por citi diraĵon.
- #2: Tio estas la laŭvorta senco. Sed ofte dum tradukado aperas nenio.
- #3: El Mong.: гэх [geĥ] "diri"; Baŝ.: тиеү [tieü], Uzb.: demoq kaj Turk.: demek (prez.: diyor [dijor])
- #4: La parto -pir- estas el la radiko de sekundara kazo.
- #5: La parto -pas estas el la radiko de tempa prepozicio.
Kondiĉaj
La tempoprefiksoj (te-; la-; sje-, mo-, voj-) resp. modoprefiksoj (vu-; go-, -j; ma-) nur aperu en la ĉefpropozicia verbo!
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
|---|---|---|---|---|---|
| Transprenitaj | |||||
| -wć (Var.: -ewć) | okazo senatente al alia; kvankam |
Mong.: -вч [-vĉ] (post vokalo) #1 |
Ínti gjálzawć, vin nem teméla. |
Kvankam la suno brilas, ekstere ne varmas. |
|
| -mjon | se | Kor.: -myôn | Púlin hémamjon, mu vukáwpa házun. |
Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
Tlng.: chugh; Jap.: -tara, -(r)eba, -to; Tib.: -na; Mong.: -вал, -вол, |
| -man | sed | Kor.: -man | Káfun nem pítaman, mu téon lapíta. |
Mi trinkis teon, sed ne (trinkis) kafon. |
|
| -caŋ | ĉar | Tib.: -tsāng | Su gjúpacaŋ nem tehéma púlin. |
Ĉar vi (ci) estas stulta, vi ne havas monon. |
Tlng.: -meH |
| Gramatikigo | |||||
| -lok #2 | anstataŭ | Lat.: locus | Mu svápalok teláwla. | Anstataŭ dormi mi kantas. |
Turk.: -mektense; Baŝk.: -ҒАнсЕ #3, Uzb.: -guncha |
| Funkcioŝanĝo | |||||
| -guj #4 | sen | Mong.: -гүй | Útu léjpin étaguj téon lapíta. |
Utuo trinkis teon sen manĝi panon. |
Turk.: -meksizin |
| Mákaguj va pítaguj gúmo nem teéltkepa. |
Sen manĝi kaj sen trinki homo ne povas vivi. |
Fin.: -matta #5 | |||
- #1: Var.: -эвч [-evĉ], -авч [-avĉ], -овч [-ovĉ], -өвч [-övĉ]
- #2: Okazis gramatikigo el la senco "loko; ejo".
- #3: Ĝi ekzistas en kvar vokalharmoniaj kaj konsonantoharmoniaj variantoj, nome: -гәнсе, -ғансы, -кәнсе, -ҟансы
- #4: Ĝi funkcias alie ol en la origina lingvo, kie ĝi estas negacio de verbo..
- #5: Ĝi estas la abesiva formo de la tria infinitivo.
- Jen devenaj konverboj, kiuj estiĝas el kondiĉaj.
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
|---|---|---|---|---|---|
| étjawć | kvankam | Rus.: -еть + Mong.: -вч [-vĉ] | Cásu lapáda étjawć, vin nem temírza. |
Kvankam falis neĝo, ekstere ne malvarmas. |
Mong.: боловч [bolovĉ] #1 |
| díhawć | sed | Ĉer.: di' + Mong.: -вч [-vĉ] | Ancádla ínke teésa díhawć, mu doŋś lamáka. |
Mi ĵus manĝis, sed ankoraŭ estas malsata. |
Mong.: гэвч [gevĉ] #2 |
- #1: El Mong.: болох [boloĥ] "fariĝi"
- #2: El Mong.: гэх [geĥ] "diri"
Kombinoj de konverboj kun ĉefaj verboj
Ĉefe du el la konverboj povas esti kombinataj kun ĉefa verbo por esprimi sencon, por kiu alie uzeblas adverboj.
Kombinoj kun konverboj je -ź
La kombinoj esprimas certajn verbajn aspektojn, dum kio la senco de la radiko de la konverbo reteniĝas en la kombino, kaj la ĉefverbe uzata radiko nur liveras la aspekton.
Ĉe tjurkaj verboj ĉefe estas uzata la antaŭtempeca konverbo (je -p), dum ke la Kitaka uzas la samtempecon (je -ź). Sed por la ĉiteaj kombinoj iu ajn tempa diferenco malgravas. Ĉe mongolaj verboj la tempeco samas al la Kitaka.
| Ĉefa verbo | Laŭvorte | Senco | Ekzemplo | Traduko | Modelo | Wörtlich |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tjurkaj modeloj | ||||||
| na-déta #1 | meti | ago okazis senpripense | Mu témon díhaź ladéta. | Mi eldiris tion tiel. | Kaz.: -a sal-ïw | legen |
| na-ćíka | paŝi | ago daŭras aŭ ripetiĝas | Útu pékajkopi gérsaź tećíka. | Utuo en bakejo laboradas. | Kaz.: -p jür-iw | schreiten |
| na-lájga | kuŝi | ago ankoraŭ ne ĉesis kaj ĵus enfokusiĝis |
Kve wákaź telájga? | Ho, kiu do ploras tie? | Kaz.: -p jat-ïw | liegen |
| na-dája #a | doni | ago havas rezulton kaj estis farita por alia |
Mu káwkun káwpaź Ítivad ladája. | Mi aĉetis kukon por Itino. | Kaz.: -p ber-iw, Uzb.: bär-moq |
geben |
| na-stéja | stari | stato estas priskribata | Rjùmo-árg-elo dégaź testéja. | La lampo lumas. | Kaz.: -p tur-ïw | stehen |
| na-óda | foriri | ago kaŭzas ŝanĝon | Rjùmo-árg-elo dégaź laóda. | La lampo difektiĝis. | Kaz.: -p ket-iw | weggehen |
| na-skéta | Rjùmo-árg-elo dégaź laskéta. | |||||
| na-dágma | starigi | estas esprimata la rezulto de ago |
Íti témon ger dájaź ladágma. | Itino jam hieraŭ donis tion. | Kaz.: -p khoy-ïw | stellen |
| na-tínda | sendi | ĝentila peto #2 | Kaz.: -p jiber-iw | schicken | ||
| na-aśóla | resti | ŝanĝo de stato, kiu poste daŭras |
Máksu bímin bístraź laaśóla. | Makso forgesis ideon. | Kaz.: -p khal-ïw | bleiben |
| na-líkta | Máksu bímin bístraź lalíkta. | |||||
| Mongolaj modeloj | ||||||
| na-ésa | esti | progresiva formo | Mu káwkun étaź teésa. | Mi estas manĝanta kukon. | Mong.: - ж байна | sein |
| na-kwánza | komenci | ekago | Útu káwkun étaź lakwánza. | Utuo komencis manĝi kukon. | Mong.: -ж эхлэх | beginnen |
| na-túkua | fini | maleko, finigo | Íti sámlon étaź latúkua. | Itino finis manĝi supon. | Mong.: -ж дуузах | aufhören |
| na-dája #a | doni | ago havas rezulton kaj estis farita por alia |
Mu káwkun káwpaź Ítivad ladája. | Mi aĉetis kukon por Itino. | Mong.: -ж өгнө | geben |
| na-máta | vidi | provo | Paolu gámaź sjemáta. | Paŭlo provos veni. | Mong.: -ж үзнэ | sehen |
- #1: La senco estas iomete pli ĝenerala ol en la modela lingvo.
- #2: Certaj kombinoj havas iomete alian signifon. Ekz. Útu ískon tóglaź latínda. "Utuo antaŭludis ion."
- #a: Ĝi modelas laŭ ambaŭ lingvogrupoj.
Kombinoj kun konverboj je -jed
| Konverbo | Laŭvorte | Ĉefa verbo | Laŭvorte | Kombina senco |
Sinonimo | Ekzemplo | Traduko | Modelo |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| na-gájba | preni | na-géja | iri | porti | na-béra | Útu ćántin gájbajed lagéja. |
Utuo portis tekon. | Tat.: alıp barırğa, Uzb.: олиб бор- |
| na-gíra | eniri | enporti | na-en-béra | Máksu túldin gájbajed lagíra. |
Makso enportis tablon. | Tat.: alıp kerergä | ||
| na-ída | eliri | elporti | na-is-béra | Íti hhógun gájbajed teída. |
Itino elportas la rubaĵon. | Tat.: alıp çığarğa | ||
| na-mújda | vendi | na-gájba | preni | aĉeti | na-káwpa, na-búgja, na-sómba |
Háku cámcon mújdajed lagájba. |
Hakuo aĉetis jakon. | Uzb.: сотиб ол-, Turk.: satın almak Tat.: satıp alırğa |
| Íti kólpon mújdajed lagájba. |
Itino aĉetis ĉapelon. |
