Gramatikigo
El Kitakujo
Redakto de 22:37, 31. Maj 2011 de WikiSysop (Diskuto | kontribuoj)
Dum la evoluo de multaj lingvoj aŭ eble ĉiuj el iuj vortoj povis estiĝi kazaj afiksoj, morfemoj por verbaj tempoj aŭ io tia.
La Kitaka lingvo ankaŭ konas tiel nomatajn disigojn (Germ.: Spaltungen [Laŭ "Sekundäre Flexionsbildung"]).
Enhavo |
Deklinaciaj morfemoj
Kazaj morfemoj
Normalaj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Rimarkoj |
|---|---|---|---|
| Hung.: bél; Angl.: belly |
béli "ventro; intesto" /Mn.Kit./ ankaŭ "visceroj" |
-bep "en" #1 | laŭ hungara(#2) modelo |
| -ben "en -n" #3 | |||
| -bes "de en" #4 | |||
| Ĉi.: zài | -dzája "troviĝi" | -saj <lokativo 2> | kun -ku kaj -ket diferencigas la lokajn apoziciojn |
| Jap.: jōtai | dźóti "stato; eco" | -dźot "kiel" | |
| Kaz.: ketiw | ti-kéta /PraKit./, te-kéta /Mn. Kit./ "foriras, -i" |
-ket "de; el" <ablativo> | kun -saj kaj -ku diferencigas lokajn apoziciojn |
| na-skéta "foriri" | |||
| Pl./Slvk.: ku | ku "al" | -ku "al" <lativo> | kun -saj kaj -ket diferencigas lokajn apoziciojn |
| Rus.: от [ot] | ot "de" | -t "de" <agentivo> | ĝi nur estu uzata kune kun la pasivo |
| Est.: pea, Fin.: pää | péa /PraKit./, péo /Mn.Kit./ "kapo" #5 |
-pep "super" | laŭ finna(#6), estona(#7), hungara(#8) kaj vepsa(#9) modeloj; dua variaĵo malsupre |
| -pen "super -n" #10 | |||
| -pes "de super" | |||
| Keĉ.: waki | wákjari "kelkaj" | -wak <partitivo> | |
| Kaz.: keliw | na-kêla "veni" #11 | -kel "de, el, ekde |
- #1: Malnove -belp; var.: -bup
- #2: -ben/-ban, -be/-ba, -ből/-ból
- #3: Malnove -belt; var.: -bot
- #4: Malnove -bels
- #5: En la nuna Kitaka estas: péno, el Bret.: penn, Kim.: pen, Gl.: penn-os.
Par. Irl.: ceann [k'an] 'Kopf, Haupt, Zentrale, Stück'
- #6: päällä, päälle, päältä
- #7: peal, peale, pealt
- #8: fölött, fölé, felől
- #9: -pää(i) en seinha-pää(i) 'zur Wand hin'
- #10: Malnove -pet
- #11: Okazis duobla gramatikigo. Vidu [#kela-2
Sociolektaj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Rimarkoj |
|---|---|---|---|
| Hung.: gyomor 'Magen' | djómo /PraKit./ "stomako" #1 | -djon "maldekstre al" #2 | la stomako troviĝas maldekstre en la ventro |
| -djop "maldekstre ĉe" | |||
| -djos "maldekstre de" | |||
| Vj.: gan 'Leber' | gána /PraKit./, gáni /Mn.Kit./ "hepato" #3 |
-gan "dekstre al" #4 | la hepato troviĝas dekstre en la ventro |
| -gap "dekstre ĉe" | |||
| -gas "dekstre de" | |||
| Ger.: hinter | hínti /Mn.Kit.(Dial.)/ "malantaŭo" #5 | -hin "malantaŭ -n" #6 | |
| -hip "malantaŭ" | |||
| -his "de malantaŭ" | |||
| Rus.: низ [niz] | nízi /Mez.Kit./ "subo" #7 | -nip "sub" #8 | |
| níza "malalta" | -nin "sub -n" #9 | ||
| -nis "de sub" | |||
| Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran | píre(vo)- "antaŭ" | -pirp "antaŭ" | |
| -pirn "antaŭ -n" #10 | |||
| -pirs "de antaŭ" | |||
| Jap.: ue-(ni) | wéo /Mn.Kit./ "suro" #11 | -wep "sur" | |
| -wen "sur -n" #12 | |||
| -wes "de sur" |
- #1: Nun: śtingéli, el Snĉ.: šť°ëng´ełë
- #2: Malnove: -djot
- #3: Nun jákno, el Sans.: jakrt (gen.) jaknáh, Lit.: (j)aknos ((j)eknos);
Kaj úpsi, el Acug.: úpsi
- #4: Malnove: -gat
- #5: Nun ájsu, el Ltv.: aiz
- #6: Malnove: -hit
- #7: Nun álto, el Turk.: alt
- #8: Malnove -nisp, var.: -nif
- #9: Malnove -nist, var.: -nić
- #10: Malnove -pirt
- #11: Nun úpu, el Pld.: up (uppe, oppe), Mn.Pld./Mn.Frs./Mn.Angl.: up, Sve./Mn.Nor.: upp,
Par. Isl.: upp 'hinauf, herauf', uppi 'oben', ofan 'von oben', Pld./Nld.: op, Angl.: up [ap], Ger.: auf, Gt.: iup; iupa; iupaðrô, iupana 'aufwärts; oben; von oben', uf 'unter', Ir.: fo- 'unter, sub-, hilfs-, unterstützend, gering', Gr.: hypó, Lat.: sub, Pli.: upa 'near, towards, next, by the side of, sub, below, less, strong', Osk.: úp 'by, near'
- #12: Malnove -wet
Numeraj morfemoj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Rimarkoj |
|---|---|---|---|
| Kaz.: eki | ek "du" | -ki "du -j" <dualo> | Laŭ modelo de Kamasa; Fiĝia kaj Litova lingvoj #1 |
| éki "duo" | |||
| Nub.: lím 'to collect, gather', Ar.: limm 'collect!' |
na-líma "kolekti" | -ri "-j" <pluralo> | l fariĝis r por havi distingon disde la sufikso -ol- (nur necesas ĉe o-finaĵaj substantivoj), kaj m perdiĝis |
- # 1: Kamasa (samojeda lingvo): 1DU mi-šte, 2DU šë-šte, 3DU di-štej, dë-šëde
Fiĝia (aŭstroneza lingvo): 1DU:INK keda-ru (<rua "du"), 1TRI:INK keda-tou (<tolu "tri") Litova (hindeŭropa lingvo): mù-du, mù-dvi 'wir beide', jù-du, jù-dvi 'ihr beide', tuo-du 'diese beiden' (m.), tie-dvi (f),
Adpoziciaj morfemoj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Pre-/Postpoz. | Rimarkoj |
|---|---|---|---|---|
| Turk.: alt | álta /PraKit./ "malsupro" #1 | alt' "sub" | Prep. | |
| altvo' "sub" | Postp. | |||
| Ur.: bedë | bédi "flanko" | béde "ĉe, flanke de" | Postp. | |
| Sve.: i + Lat.:locus |
lôku "loko; ejo" #2 | ilóke "anstataŭ" | Prep. | dua variaĵo malsupre |
| Keĉ.: yupay | na-júpa "nombri" | jup "po" | Prep. | |
| Ĉi.: kip | (na-)kípa "atingi" | kípe "ĝis" | Postp. | |
| Lat.: causa | káwsu "kaŭzo" | koas "pro" | Prep. | dua variaĵo malsupre |
- #1: Nun: ánćo el Toĥ. anć
- #2: La norma vorto estas pjási.
Konjugaciaj morfemoj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Rimarkoj |
|---|---|---|---|
| Frc.: commencer "komenci" | ti-kómsa /PraKit./ "komenci, eki" | ko- "ek-" | |
| Jap.: kou (Lao.: khɵɵ) | na-kówa "bonvoli" | kow- "bonvolu ..." | |
| Ind.: mau | maw "voli; deziri" | mo- "-os" | |
| Esp-o: voli, Ger.: wollen, Lat.: volere, Okc.: voler |
vol {II} /PraKit./ | voj- "-os" | K-u Rum.: voi |
| > na-vola "voli" | |||
| Fin.: tehdä, Hung.: tenni | ti-tékta, ti-téna /PraKit./ "faras, -i" #1 | te- "-as" | |
| Keĉ.: ruway | rúwa "aktiva" | ru- "-ant-" | |
| rul- "-int-" | |||
| rus- "-ont-" | |||
| Angl.: be & Vj.: bị #2 | bíja "pasiva" | bi- "-at-" | |
| bil- "-it-" | |||
| bis- "-ot-" | |||
| Uzb.: uzun | úzuna "longa" | -zun "tiel longe ke" | konverbo |
| Lit.: metas | méti "tempo" | -met "dum" #3 | |
| Kaz.: keliw | na-kêla "veni" #4 | -kel "ekde" | |
| Lat.: locus | lôku "loko; ejo" #5 | -lok "anstataŭ" |
- #1: En la nuna Kitaka estas: na-géra, na-gawína kaj na-ćína.
- #2: Ili formas kompromison, kvankam ili ne estas parencaj.
- #3: Krome simila sencorilato estas inter la suprasorabaj vortoj čas "tempo" kaj za čas "dum", la malsuprasorabaj vortoj cas "tempo" kaj za cas, wob cas "dum", la polaj vortoj czas "tempo" kaj podczas "dum", la rusaj vortoj время kaj во время kaj la kroataj vortoj vrijeme kaj za vrijeme.
- #4: Okazis duobla gramatikigo. Vidu supre.
- #4: Okazis duobla gramatikigo. Vidu supre.
Vortfaraj morfemoj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Rimarkoj |
|---|---|---|---|
| Ind.: asli | ásli "praulo" | asli- "pra-" | |
| Ĉuv.: ast | ásto "metiisto" | -ast- "-ist-" | |
| TokP.: bek, bekim | na-béka "reesti" | bek- "re-, retro-" | |
| Esp-o: daŭri, Ger.: dauern | na-dáwra "daŭri" | daw- "-ad-" | |
| Ĉi.: hiep | hiepu /Mn.Kit./ "kapo, ĉefo" |
-iep- "-estr-" | |
| hiapu, hīpu "kapo, ĉefo " | Dialekte restis, sed kun ablaŭta varianto. | ||
| Ĉi.: kĕ-yĭ | kej {II} /PraKit./ "rajti" #1 | -kej- "havi permeson, rajti" |
ĉe verba radiko |
| TokP.: mek-, Pat.: mek (Klk.: ma-) | ti-mé(j)ka /PraKit./ "igi" | me- "-ig-" | |
| Jap.: nan(i) "kio"; Sva.: nani "kiu", Ling.: náni; Prj.: nan "kial"; Nahl.: nân "kio" |
náne "kiu", náno "kio" | namt- "kiu scias" | laŭ litova(#2) modelo |
| Mong.: мэдэх [medeĥ] | na-méda "scii" | ||
| Hung.: nem | nem "ne" | nemt- "mi ne scias" |
laŭ rumana(#3) modelo |
| Mong.: мэдэх [medeĥ] | na-méda "scii" | ||
| name="peo2"Fin.: pää, Est.: pea | péo /Mn.Kit./ "kapo" #4 | pao- "ĉef-" | modelo ekzistas en Germana: Haupt(-), Bret.: penn 'Kopf', penn- 'Haupt-' Kaj Irl.: ceann- 'Haupt-' alia variaĵo supre |
| Rus.: вертеть [vertetj] | na-vérta "turni" | ve- "-iĝ-" | simila sencoŝanĝo okazis en la ĝermanaj lingvoj |
- #1: Nun: na-tórna el Jid.: torn
- #2: Lit.: kaž- (kažno-, kažin- < kàs žino) en kažkas
- #3: Rum.: neştine
- #4: En la nuna Kitaka estas: péno, el Bret.: penn, Kim.: pen, Gl.: penn-os.
Par. Irl.: ceann [k'an] 'Kopf, Haupt, Zentrale, Stück'
Pronomaj morfemoj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Rimarkoj |
|---|---|---|---|
| Est.: asi | ási "aĵo" | -ase en sum-ase "io" | laŭ angla(#1) kaj persa modeloj |
| Lit.: metas, Mn.Pr.: mettan | méti "tempo" | -met en sum-met "iam" | |
| It.: piazza, Kr.: pjaca, Hung.: piac, Alb.: pjac/ë, -a |
pjási "loko" | -pjas en sum-pjas "ie" | |
| Keĉ.: rúna | rúni /Mn.Kit./ | -ru en sum-ru "iu" | |
| rúnu "homo" | |||
| Gt.: sums | súmi, súmo, súmu /Mn.Kit./ "iu; io" | sum-ase "io" | |
| sum-ru "iu" | |||
| sum-pjas "ie" | |||
| sum-met "iam" | |||
| Som./Soktr.: ber | béru /Mn.Kit./ "tempo" #2 | -ber "-iam" | en kvúber "kiam", temúber "tiam" |
| Tlng.: lan | láni /Mn.Kit./ "ejo", lána /PraKit./ #3 |
-lan "-ie" | en kvílan "kie", témilan "tie"; laŭ uzbeka(#4) modelo |
| name="kos"Lat.: causa | kaúsi /PraKit./ | -kos "-ial" #5 | en kvíkos "kial", témikos "tial"; [#koas|alia variaĵo supre]] |
| káwsu "kaŭzo" | |||
| Lit.: tìk | tik "nur" | -tike "<ekskluda pron.>" | |
| Mong.: том [tom] | tomè /PraKit/ "granda", tóma /Mn.Kit.(dial.)/ "granda; multkvanta" #6 |
-tom "-iom" | en kvítom "kiom", témitom "tiom" ktp. |
- #1: something, somewhere
- #2: En la nuna Kitaka: vákti, méti
- #3: En la nuna Kitaka estas: (-)ajko
- #4: bu-jär-da, bu-jär-gya, …
- #5: Komparu ankaŭ la Kulku-lingvon de Markus Heupel, kie ĝi estas: -caus, kiel ekz. quacaus "kial".
- #6: En la nuna Kitaka: dáda, el Ĉi.: dá & Lit.: dídis, dídelis
Pliaj gramatikigoj ĉe la pronomoj troviĝas en la ĉapitro pri sum-dialekto.
Adverboj
| Etimo | Vortoj | Gramatikilo | Nunaj formoj | Rimarkoj |
|---|---|---|---|---|
| Ĉeĥ.: dolína | dóli "valo" | dôlaw /Mez.Kit./ "malsupre" | nun: anć | Samtempe la ĉeĥa modelis per dole "malsupre", dolní "malsupra", dolů "malsupren"; Par. Sor.: dele "malsupren", delka, deleka "malsupre", deln/i, -ja, -je "malsupra"; Pld.: dal [dål] "malsupren", Ger.: Tal "valo" |
| dôla /Mez.Kit./ "malsupra" | nun: ánća | |||
| dôlawku /Mez.Kit./ "malsupren" | nun: ánćku |
