Kitakujo 

Adverboj / aw-sónori

La Kitaka havas kelkajn tipojn de adverboj. La plej oftaj havas neniun finaĵon (grandparte laŭ la latva modelo) aŭ la finaĵon -aw. La komparacio uzas la samajn prefiksojn kiel la adjektivoj.

1. Bazaj / uráhari

La plej multaj adverboj el ĉi tiu grupo havas neniun finaĵon, escepte de tiuj adverboj, kies radiko finiĝas je pli ol unu konsonanto. Tiam aperas la fina -aw.

a) Lokaj / pjásari

Laŭ finno-ugraj kaj malnova-ĝermanaj (ekz. gotaj) modeloj okazas ĉe kelkaj vortoj tri-forma skemo laŭ aldirekto (-ku), loko (-) kaj dedirekto (-ket). Kelkaj dialektoj(#1) plilarĝigas la skemon al kvar formoj laŭ Neneca resp. Eneca kaj Keta modeloj de postpozicioj.

Kitaka Senco Sinn Etimo Al Senco De Senco
anć(#K1)(#A) malsupre unten Toĥ.A: āñc 'unten'(#1) ánćku(#K1)(#A) malsupren ánćket(#K1)(#A) de malsupre
dvas diagonale quer Pld.: dwass(#2)        
kojpi tie dort Keĉ.: kaypi & Jap.: ko- & Gua.: ko        
kojt(#3) tien dorthin Keĉ.: kay & Jap.: ko- & Gua.: ko + Angl.: to        
pojs for weg, fort Fin.: pois        
tahh supren; orienten nach oben; nach Osten WOL: tax [-ĥ]        
tiw malsupren; okcidenten nach unten; nach Westen WOL: tiw        
vin(#K2) ekstere außen Mn.Pr.: winna vínku eksteren vínket de ekstere

b) Tempaj / váktari, métari

Kitaka Senco Sinn Etimo
doŋś(#1) ĵus eben, gerade Mong.: дөнгөж [döngöĵ]
árde(#2) Arm.: ard
écer subite plötzlich Cig.(Lov.): ecera
géntaw Mong.: гэнэт [genet]
ger hieraŭ gestern Sve.: går, Lat.: heri
jaw jam schon Lit.: jau, Ltv.: jàu
késbe intertempe inzwischen Cig.(Lov.): közbe
tjédah nun nun, jetzt Nen.: tyedah 'now' (Enc.: tiada', tiada)
tvaw tuj sofort Lit.: tuoj(au)
vúbah(#3) baldaŭ bald Knjr.: vuba 'bald, plötzlich, schnell'

c) Aliaj / kítari

Kitaka Senco Etimo
akû jen aŭdu, he Gr.: ακου [akou]
áraj apenaŭ Mong.: арай [araj]
ba ja Av.: bâ (bât, bê, bôit), Arm.: ba (bay),
Gt.: -ba, Lit.: bà, Kur.: ba
bik tre Tat.: bik 'sehr'
gaj Skot.: gey [gaj]
oće Rus.: очень [oĉenj]
bu vere ne Ĉin.: 不 [bù] 'nein, nicht'
diś preskaŭ Alb.: dish
doŋ do; ja Ind.Jak.: dong 'doch!'
gúraj proksimume, ĉirkaŭ Jap.: gurai
ić mem Karl.: iće, ićće-; Fin.: itse,
Sam.: jeś, Mrdv.: eś, äś
ínke ankoraŭ Cig.(Lov.): inke < Rum.: încǎ
kvémed(-)(#1) kiu scias Lat.: quem, Het.: kwel, kwetan, kwets, kwe(#2)
+ Mong.: мэдэх [medeĥ]
lit iomete Isl.: litt
maj ne Taj.: mài; Sans.: mâ "ne -u" >Cig.: ma;
Tib.: mäh "ne, maljes", Ĉin.: 没 [méi] "ne"(#3)
nem Hung.: nem
maŋaw multe Tib.: mangpo, mangpu & Sam.(Nord.): máŋga
(Gen.) máŋgga, (Akk.) máŋga & Gt.: manags
nuk ankoraŭ Ger.: nun, Lat.: nunc + Kor.: -kwa
pon vidite Kor.: pon
sam kune Afr.: saam, Sans.: samam; Eg.: sm3
tawhóp Pld.: tauhop
taj tro Ĉin.: 太 [tài]
tarba(#4) sed jes Nep.: tara + Kur.: ba
tik nur Lit.: tìk
vísaw tute Lit.: visai
zálaw domaĝe Rus.: жаль [ĵalj], Ukr.: shal*
zával nepre Mong.: завал [zaval]

2. Vortfaraj / sónogèrari

Tiaj adverboj estas formataj el substantiva, adjektiva, verba aŭ numerala radiko resp. el interjekcio per la sukikso -aw. Ekz.: désn-a "dekstra" > désn-aw "dekstre".

Se ĝi estiĝas el adjektivo, la komparacio okazas laŭ ties maniero, se la senco tion permesas.

a) Lokaj / pjásari

Laŭ finno-ugraj kaj malnova-ĝermanaj (ekz. gotaj) modeloj okazas ĉe kelkaj vortoj tri-forma skemo laŭ aldirekto (-ku), loko (-) kaj dedirekto (-ket). Kelkaj dialektoj(#1) plilarĝigas la skemon al kvar formoj laŭ Neneca resp. Eneca kaj Keta modeloj de postpozicioj.

Kitaka Senco Sinn Etimo Al Senco De Senco
Adjektivaj
ártaw(#K)(#A) proksime nah Lit.: artì ártawku(#K)(#A) proksimen ártawket(#K)(#A) de proksime
kájlaw(#K)(#A) Keĉ.: ckaylla, kaylla kájlawku(#K)(#A) kájlawket(#K)(#A)
désnaw dekstre rechts Slov.: désni, Kr.: dèsni, Blg.: десен [désen] désnawku dekstren désnawket de dekstre
déśaw Lit.: dešinas deśawku deśawket
fárnaw(#K)(#A) malproksime fern Ger.: fern, Angl.: far, Sans.: pára fárnawku(#K)(#A) malproksimen fárnawket(#K)(#A) de malproksime
tólaw(#K)(#A) Lit.: tolus tólawku(#K)(#A) tólawket(#K)(#A)
túwaw(#K)(#A) Het.: tuwa 'fern, weit' túwawku(#K)(#A) túwawket(#K)(#A)
iúpaw(#1)(#K)(#A) supre oben Gt.: iupa iúpawku(#K)(#A) supren iúpawket(#K)(#A) de supre
śújaw maldekstre links Rus.: шуй [ŝuj], Slov.: šûj, šúja śújawku maldekstren śújawket de maldekstre
Prepoziciaj
énaw ene innen Esp-o/Hisp.: en, Gr.: εν [en] énawku enen énawket de ene
ísaw ekstere draußen Rus.: из [iz] ísawku eksteren ísawket de ekstere
píraw(#A) antaŭe vorne Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran pírawku(#A) antaŭen pírawket(#A) de antaŭe
zémaw sube unterhalb Ltv.: zem zémawku suben zémawket de sube
Substantivaj
kwétaw(#2) hejme zu Hause Sva.: kwetu kwétawku hejmen kwétawket de hejme
mésaw meze mittig Alb.: mes-i, (pl.) -e-t mésawku mezen mésawket de meze
tílaw(#A) malantaŭe hinten Pl.: tyl 'Rückseite' tílawku(#A) malantaŭen tílawket(#A) de malantaŭe
Verbaj
bek, békaw(#3) reen zurück TokP.: bek 'zurücksein' ("reesti")        

b) Tempaj / váktari, métari

Kitaka Senco Sinn Etimo
anúftaw, anúptaw malofte selten Gr./Sans.: a(n)-, Kor./Kim./Gl.: an- + Gt.: ufta
érkaw frue früh Turk.: erken
látaw malfrue spät Ind./Pld./Angl.: lat
órjaw(#1) Mong.: орой [oroj] 'spät; Abend'
pósnaw Ma.Sor.: pozny
njóaw denove, ree erneut, wieder derivaĵo el njo- "re-"
otnúr, otnúraw kunmetaĵo el ot "de" kaj núra "nova"
upnúr, upnúraw(#2) kunmetaĵo el up' "sur" kaj núra "nova"
nukmul ankoraŭfoje nochmal, nochmals kunmetaĵo el nuk kaj -mul "-foje"
pìredólgaw antaŭ longe längst kunmetaĵo el pìre' "antaŭ" kaj dólga "longa"
pìrenemdólgaw antaŭ nelonge kürzlich, neulich kunmetaĵo el pìre' "antaŭ", nem "ne" kaj dólga "longa"
slédnaw laste zuletzt Ma.Sor.: slědny, Kaŝ.: slédny
slèdnamétaw lastatempe in letzter Zeit, letztens kunmetaĵo el slédna "lasta" kaj méti "tempo"
úftaw, úptaw ofte oft Gt.: ufta
visnáktaw tutnokte die ganze Nacht kunmetaĵo el vísaw "tute" kaj nákti "nokto"
vistámsaw kunmetaĵo el vísaw "tute" kaj támso "nokto"

c) Aliaj / kítari

Kitaka Senco Etimo
hójtaw ĝuste Fin.: hyvä, Est.: hea + t
jánkaw vane Keĉ.: yanqa
kitsónaw alivorte kunmetaĵo el kíta "alia" kaj sóno "vorto"

d) Tabelaj / tabelari

Ili ne devas sufiksi je -aw, sed povas.

Rilataj al pronomoj / bécari gu svenámisónori

V-u tie.

lokaj / pjásari

Laŭ finno-ugraj kaj malnova-ĝermanaj (ekz. gotaj) modeloj okazas tri-forma distingo inter aldirekto (-ku), loko (-) kaj dedirekto (-ket). Kelkaj dialektoj(#1) plilarĝigas la skemon al kvar formoj laŭ Neneca resp. Eneca kaj Keta modeloj de postpozicioj..

Kitaka Senco Etimo Al Senco De Senco
enájilan(K) tie & + Ger.: Land enájilanku(K) tien enájilanket(K) de tie
ískilan ie Est.: isik + Ger.: Land ískilanku ien ískilanket de ie
kúlilan ĉie Ar.: kul + Ger.: Land kúlilanku ĉien kúlilanket de ĉie
nísilan nenie Pl.: nic + Ger.: Land nísilanku nenien nísilanket de nenie
nújilan(#K) tie Fin.: nuo & Kopt.: nai + Ger.: Land nújilanku(#K) tien nújilanket(#K) de tie
témilan(#K) ĉi tie Fin.: tämä + Ger.: Land témilanku(#K) ĉi tien témilanket(#K) de ĉi tie
tempaj / váktari
Kitaka Senco Etimo Ĝis Senco Ekde Senco
enajúber tiam & + Som.: ber enajúberku ĝis tiam enajúberket ekde tiam
iskúber iam Est.: isik + Som.: ber iskúberku ĝis iam iskúberket ekde iam
kulúber ĉiam Ar.: kul + Som.: ber kulúberku ĝis ĉiam kulúberket ekde ĉiam
nisúber neniam Pl.: nic + Som.: ber nisúberku ĝis neniam nisúberket ekde neniam
nujúber tiam Fin.: nuo & Kopt.: nai + Som.: ber nujúberku ĝis tiam nujúberket ekde tiam
temúber ĉi tiam Fin.: tämä + Som.: ber temúberku ĝis ĉi tiam temúberket ekde ĉi tiam
Laŭskemaj / Loŋ-skémari
Kitaka Senco Sinn Etimo
moj- ĉiu- -lich Vj.: mọi
mojdín(aw) ĉiutage täglich Sans.: dina > Nep./Hin.: din "tago"
mojgód(aw) ĉiujare jährlich Rus.: год [god]
mojmênem(aw) ĉiumonate monatlich Lit.: mėnulis, Ltv.: mêness
mojvík(aw) ĉiusemajne wöchentlich Fin.: viikko

Kitaka Senco Sinn Etimo
nu- nun-, ĉi-   Ger.: nu(n)
nudín(#1) hodiaŭ heute Sans.: dina
nuvík(aw) ĉi-semajne diese Woche Fin.: viikko
nugód(aw) ĉi-jare in diesem Jahr Rus.: год [god]
núime(#2) baldaŭ(#3) bald Gua.: mi
Kitaka Senco Sinn Etimo Modelo
śi- ĉitiu-, ĉi Ltv./Lit.: šis + Id.: ca-
śi-ímtaw ĉimomente in diesem Moment Alb.: imtë Ltv.: šobrīd
śi-koartaw ĉifoje diesmal Lit.: kartas, Ma.Sor.: krot (A.Sor.: króć),
Ĉeĥ./Slvk.: krát & Est.: kord (Fin.: kerta)		 Ltv.: šoreiz, Lit.: šįkart, šįsyk
śi-mul Kiĉ.: -mul
śi-váktaw ĉitempe um diese Zeit Per.: vağti, Ind.: waktu, Nub.: wakti,
Ar.: wakt, Alb.: vakt-i		 Ltv.: šolaik
Laŭ tagpartoj
śi-dín ĉitage, hodiaŭ an diesem Tag, heute Sans.: dina > Nep./Hin.: din "tago" Ltv.: šodien, Lit.: šiandien
śi-gójz(aw) ĉimatene an diesem Morgen, heute Morgen Vask.: goiz Ltv.: šorīt, Lit.: šįryt
śi-óroj(aw) ĉivespere an diesem Abend, heute Abend Mong.: орой [oroj] Ltv.: šovakar, Lit.: šįvakar
śi-náktaw ĉinokte in dieser Nacht, heute Nacht Lit.: naktis, Ltv.: nakts Ltv.: šonakt, Lit.: šiąnakt
Laŭ sezonoj
śi-vésnaw ĉiprintempe in diesem Frühling Rus.: весна [vesna] Ltv.: šopavasar
śi-śám(aw) ĉisomere in diesem Sommer, diesen Sommer Sans.: samâ, Mn.Irl.: sam (Gl.: sam-os)
& Eg.: šm, šmw > Kopt.: šôm		 Ltv.: šovasar
śi-rúdvaw ĉiaŭtune in diesem Herbst, diesen Herbst Lit.: ruduo Ltv.: šoruden
śi-kím(aw) ĉivintre in diesem Winter, diesen Winter Het.: gima-, Mn.Gr.: χειμων [kheimôn] Ltv.: šoziem
Laŭ jarpartoj
śi-vík(aw) ĉisemajne in dieser Woche, diese Woche Fin.: viikko Ltv.: šonedēļ
śi-mênem(aw) ĉimonate in diesem Monat, diesen Monat Gt.: mêna, Lit.: mėnùlis, Ltv.: mēness + -um- Ltv.: šomēnes
śi-gód(aw) ĉijare in diesem Jahre Rus.: год [god] Ltv.: šogad, Lit.: šiemet, šįmet

Kitaka Senco Sinn Etimo Modelo
tem- tiu- Fin.: tämä + Id.: ta-
temímtaw tiumomente in jenem Moment Alb.: imtë Ltv.: tobrīd
temkoartaw tiufoje damals Lit.: kartas, Ma.Sor.: krot (A.Sor.: króć),
Ĉeĥ./Slvk.: krát & Est.: kord (Fin.: kerta)		 Ltv.: toreiz, Lit.: tąkart, tąsyk
témmul Kiĉ.: -mul
temváktaw tiutempe damals Per.: vağti, Ind.: waktu, Nub.: wakti,
Ar.: wakt, Alb.: vakt-i		 Ltv.: tolaik, Lit.: tuomèt
Laŭ tagpartoj
temdín tiutage an jenem Tag Sans.: dina > Nep./Hin.: din "tago" Ltv.: todien, Lit.: tądien
temgójz(aw) tiumatene an jenem Morgen Vask.: goiz Ltv.: torīt
temóroj(aw) tiuvespere an jenem Abend Mong.: орой [oroj] Ltv.: tovakar
temnáktaw tiunokte in jener Nacht Lit.: naktis, Ltv.: nakts Ltv.: tonakt, Lit.: tąnakt
Laŭ sezonoj
temvésnaw tiuprintempe in jenem Frühling Rus.: весна [vesna] Ltv.: topavasar
temśám(aw) tiusomere in jenem Sommer Sans.: samâ, Mn.Irl.: sam (Gl.: sam-os)
& Eg.: šm, šmw > Kopt.: šôm		 Ltv.: tovasar
temrúdvaw tiuaŭtune in jenem Herbst Lit.: ruduo Ltv.: toruden
temkím(aw) tiuvintre in jenem Winter Het.: gima-, Mn.Gr.: χειμων [kheimôn] Ltv.: toziem
Laŭ jarpartoj
temvík(aw) tiusemajne in jener Woche Fin.: viikko Ltv.: tonedēļ
temmênem(aw) tiuimonate in jenem Monat, jenen Monat Gt.: mêna, Lit.: mėnùlis, Ltv.: mēness + -um- Ltv.: tomēnes
temgód(aw) tiujare in jenem Jahre Rus.: год [god] Ltv.: togad

Kitaka Senco Sinn Etimo
pas- post- nach- Alb.: pas
pasdin morgaŭ morgen Sans.: dina
pasvík(aw) sekvontsemajne nächste Woche Fin.: viikko
pasgód(aw) sekvontjare im nächsten Jahr Rus.: год [god]

Kitaka Senco Sinn Etimo
pir- antaŭ- vor- Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran
pírdin hieraŭ gestern Sans.: dína > Nep./Hin.: din "tago"
píreger antaŭhieraŭ vorgestern Sve.: går, Lat.: heri
pirgód(aw) antaŭjare im Vorjahr Rus.: год [god]

Kitaka Senco Sinn Etimo
raj- sekva nächste(r/s) Jap.: rai-
rajgún morgaŭ morgen Vask.: e-gun, Bur.: guun-c
rajvík(aw) sekvontsemajne nächste Woche Fin.: viikko
rajgód(aw) sekvontjare im nächsten Jahr Rus.: год [god]

3. Apliko / jópseni

ekz.:

Újti teláwla hévaw Ítidźot. Ujto kantas bone kiel Itino.
Énsaj múa zívajko teésa témaw tépaw as sokáśaw. En mia loĝejo estas tiel varme kiel kutime.
Émi teláwla mas-mójaw múksi. Ŝi kantas pli bele ol mi.
Íti teláwla naj-mójaw kúleket. Itino kantas plej bone el ĉiuj.
Kúleket najgúrdaw émi laismátama. Ŝi aspektis plej malbele el ĉiuj.

Vidu ankaŭ ĉe prepoziciaĵoj.

Al la sekva ĉapitro
17.12.2024