Kitakujo 

Kopulo, ligverbo / buóka gèrsóno

La Kitaka lingvo ne havas tiom da kopuloj (kitake buóka gèrsóno^(#1)) kiel kelkaj lingvoj, ekz. en okcidenta afriko. Sed ĝi distingas jene.

• #1: Pli malpli laŭvorta traduko de la esperanta "ligverbo", el Vj.: buộc (na-buóka "ligi") + Isl.: gera (na-géra "fari") + Est.: sõna (sóno "vorto").

Kitake	Esperanto	Etimo	Ekzemplo	Senco	Komento
Memstaraj
na-ésa(#1)	esti	Lat.: esse, Id.: esar, esir, esor, Het.: esmi, essi, eszi	Mu(#2) teésa tlústa.	Mi estas dika.	Stato, eco
			Mu káwkun mákaź teésa.	Mi estas manĝanta kukon.
			Mu témon médaguj laésa.	Mi ne sciis tion.
na-kájna		Keĉ.: kay & Ar.: kân(#3), Malt.: kein (kun-, kon-, kien-) & Naŭ.: ca /ka/	kájnaso	estaĵo	Ĝi estas malofte uzata kiel kopulo. Sed ĝi estas uzebla, se temas pri ies farto.
na-mána		Hur.: mann-, Ur.: man-(#4)	Útu temána vípsa.	Utuo estas alta.
na-dzája	troviĝi	Ĉin.: 在 [zài]	Ému ladzája Móskvipi.	Li troviĝis en Moskvo.	Loko
na-síja(#5)	esti iom	Fnts.: si(#6)	Énsaj tla kóślu tesíja dik dárziri.	En la korbo estas dek piroj.	Mezuro, kvanto
			Íti tesíja piŋ gódirin(#7) mas- nóra Paoluksi.	Itino estas kvin jarojn pli juna ol Paŭlo.
na-njéha(#8)	esti (prof., nac.)	Fnts.: nye(#6)	Paolu tenjéha púmerjo.	Paŭlo estas arbisto.	Idento (nacio, profesio ktp.)
			Paolu tenjéha púmerjodźot.
na-bújta(#9)	ekzisti	Rus.: быть [bytj](#10)	Ka tebújta mákaso?	Ĉu ekzistas manĝaĵo?	Ekzisto
na-búla(#11)	iĝi	Baŝ.: бул-ыу(#12)	Útu tebúla tlústa.	Utuo iĝas dika.	Estas konverbe kombinebla kun * naésa * nanjéha
			Útu tebúla tlústaksi.
na-tápta(#13)		Ltv.: tapt, Lit.: tapti	Paolu latápta mója.	Paŭlo iĝis bela.
			Paolu latápta mójaksi.
na-aśóla	resti	Cig.: ašól (Prät.) ašilas	Íti sjeaśóla mója.	Itino restos bela.
			Íti sjeaśóla mójadźot.
na-ćúva		Tlng.: chuv	Íti sjećúva mója.
			Íti sjećúva mójadźot.
na-líkta		Lit.: lìkti	Íti sjelíkta mója.
			Íti sjelíkta mójadźot.
na-psása		Alb.: pas, Per.: paß + -es-	Íti sjepsása mója.
			Íti sjepsása mójadźot.
Ligendaj
na-ára	esti	Jap.: aru & Angl.: are(#14)	Kámi nàne-ára?	Kiu vi estas?
			Kámi-cin náne-ára?		Plifortigita ĝentilo

• #1: Ĝi estas tre ofte uzata en la ĉiutaga lingvo. El tio deriveblas ekz. ésulo "estulo", ésaso "estaĵo", éso "esto".
• #2: Tiel diras viro. Virino devus diri Mi teésa tlústa.
• #3: Nur en la estinteco kaj tria persono. En ĉiuj aliaj gramatikaj personoj la vokalo estas u, do „kun-“.
• #4: Parencas Lez.: ama, Tb.: imi, Arĉ.: imm(a)-. Laŭ Ŝevoroŝkin eĉ povus esti parancaj Keĉ.: -man '(dative)' ("(dativo)"), Ajm.: mankxa ... 'inside' ("en(e)"), Vask.: min- 'to put, place' ("meti") kaj Bur.: -mAn- 'to be, become' ("esti, fariĝi"). Eĉ similas Naŭ.: mani 'sich befinden' ("troviĝi").
• #5: Devas esti -j-, ĉar na-síha signifas "ŝajni".
• #6: Krome Fantea lingvo havas wɔ 'wo sein', yɛ 'wie sein', tse 'wo sein, sich befinden (zeitweilig)', dzi 'in bestimmten Zustand sein' [Laŭ 'Akten des 2. Essener Kolloqiums über "Kreolsprachen und Sprachkontakte"', paĝo 33].
• #7: Bonvolu atenti, ke temas pri la mezura uzo de la akuzativo.
• #8: Sence tio similas al la uzo de la Pola verbo być "esti" kun la tiea instrumentalo, se temas pri nacieco, profesio k.s.
• #9: Ankaŭ en la senco de la germanlingva idiomo „es gibt“ kaj de la anglalingva idiomo „there are“. En la malalta kitaka kaj dzitaka anstataŭ tio estas na-jéśa, el la Heb.: jesch.La verbo na-héma "havi" neniam estas uzebla ĉikaze, male al kelkaj latinidaj kaj slavaj lingvoj kaj sudgermanaj dialektoj. Krome deriveblas bújti "ekzisto", bújteni "ekzistado", sambújto "kunekzisto" (laŭ Lit.: sámbūvis 'Koexistenz' ("kunekzisto")).
• #10: Parencas Pl./A.Sor.: „być“, Ma.Sor.: „byś“, Slvk.: „byť“, Mn.Pr.: „bût, boût“, Ltv.: „būt“, Lit.: „būti“, Irl.: „bí“, Kim.: „bod“, Korn.: „bos“.
• #11: La kombino kun konverbo, do -ź tebúla havas signifon similan al ko- "ek-". Krom tio ankaŭ ekzistas la afiksoj ve- kaj -etj-. Krome ĝi estas kombinebla kun mallongigoj de kelkaj adjektivaj radikoj, kiel ekz. dáda "granda", mallonge da- fariĝas nadabúla "kreski", léka "malgranda", mallonge le- fariĝas nalebúla "ŝrumpi".
• #12: Ĝi ne nur signifas "esti", sed ankaŭ "iĝi" depende de la kunteksto. La Kitaka ne transprenis ĉi tiun variecon.
• #13: Havas mallongan varianton -apt-.
• #14: Parencas Isl.: er, ert, erum, eruð, eru.

RIM: Bonvolu atenti, ke la kopulo mem ĉiam estas netransitiva. Tamen akuzativo povas aperi, se apud ĝi staras konverbo, kies radiko estas transitiva. ekz. Mu^(#1) káwkun étaź teésa. "Mi estas manĝanta kukon.". Samsenca konstruo enhavas participon, ekzemple Mu^(#1) teésa ruéta káwkun..

• #1: Tiel diras viro. Inoj uzu alian pronomon. Samstile estas mi.

Derivataj formoj

Same kiel en aliaj lingvoj eblas krei derivaĵojn el na-ésa.

Verbo	Senco	Modeloj
na-bej-ésa	ĉe-esti	Esperanto, germana (dabeisein), latina (adesse)
na-en-ésa	en-esti	Esperanto, germana (drinnen sein), latina (inesse)
na-pojs-ésa	for-esti	Esperanto, latina (abesse)
na-sam-ésa	kun-esti	Esperanto, germana (zusammensein)
na-up-ésa	sur-esti	Esperanto

Al la sekva ĉapitro
19.05.2025