Kitakujo 

La "Kitaka" verbosistemo / tla kitáka gèra-sóno-sistemo

La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.

Ĉiu-verbaj elementoj / kul-gèra-sónari élmori

a) Tempoj / váktiri

Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Kosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, escepte de kelkaj dialektoj, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.

Prefikso	Sociolekte	Senco	Funkcio	Etimo	Kit. nomo
nu- {IV}		nun -as	punktalo	Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú	nu-vákti
te-(#1) {I}	će-, t˛e-	-as	prezenco	Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari"	te-vákti
la-(#2) {II+IV}	ra-, l˛a-	-is	preterito	Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉin.: 了 [le]	la-vákti
sje-(#3) {I+II}	sja-, s˛je-	-os	futuro	Lit.: -siu, -si; Vj.: sẽ	sje-vákti
voj-(#4)				Prakit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas"	voj-vákti
mõ-(#4#5) {IV}				Ind.: mau "voli; deziri"	mõ-vákti

• #1: Variantoj tė-, tej-, tėj-.
• #2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -l (el la iama IIIa klaso) kaj le (el la iama IIa klaso), uzataj jene:
  Mu temákal ískon. "Mi manĝis ion.";
  Ému le vao lésuku. "Li eniĝis arbaron."
  En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. telístua "sidis"
• #3: Regione ekzistas variaĵoj, nome -s (el la iama IIIa klaso) kaj seu (el la iama IIa klaso), uzataj jene:
  Lo tekátimas máson. "Ili tranĉos viandon.";
  Ému séu temáka kéksun. "Li manĝos kekson."
  En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. tesjístua "sidos"
• #4: Do ili estiĝis per tiel nomata gramatikigo el memstara radiko. Simila gramatikigo okazis ĉe Gua.: „-ta-“ "-os" el „(ai)pota“ "deziri" [K-u "Grammatik des Jopara", de Guido Kallfell, paĝo 124] kaj ĉe Sva.: „-ta-“ "-os" el „-taka“ "voli, peti".
• #5: Dua tonemo por eviti mikson kun mo "mi (neŭtre)" kaj mo- "-an-".

RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

b) Modoj / gváwturi

RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto.

Afikso	Senco	Funkcio	Etimo	Kit. nomo
-(#1)	-	indikativo	-	dàjka-gváwtu
go-	-u	volo; ordono	Angl.: go "iri; iru!"	go-gváwtu
-j			Rus.: -й, -ь [j]
kow-(#2)	bonvolu …	peto	Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ)	kow-gváwtu
ma-	ne -u	malpermeso	Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ & Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-, Juk.: ma'-	ma-gváwtu
ma-kow-(#3)	bonvolu ne ...-i	ĝentila malpermeso	Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ & Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-, Juk.: ma'- + Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ)	ma-kow-gváwtu
vu-(#4)	-us	kondicionalo	Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-] & Pŝt.: wú- [ŭu-]	vu-gváwtu
na-(#5)	-i	infinitivo	Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" & Keĉ.: na	na-gváwtu
-da-(#6)			Fin.: -da, Est.: -da, Veps.: -da & Kor.: -da	da-gváwtu

• #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
• #2: Similas funkcie al la Vj.: „xin“.
• #3: Varianto kun alia ordo kow-ma-, kiel ekz. kow-ma-géja "bonvolu ne iri".
• #4: Variantoj vuj-, vujt- (laŭ la germana etimo), wu-, wut- (laŭ la angla etimo). Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.
• #5: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso „ku-“ en Svahila kaj Ŝona, „ko-“ en Lingala, „ku-/gu-“ en la Kinjarvanda, o-ku- en la Luganda kaj „uku-/ukw-/uk-“ en la Kosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.
• #6: Teorie ankaŭ eblus -ma- (el finna „-ma-“, estona „-ma“, vepsa „-ma“ kaj turka „-ma“). Sed ĝi estus tro simila al negacio. Per tio ankaŭ tradukeblas supino el kelkaj lingvoj. Ma.Sor.: Źi spat. kaj Slov.: Pojdi spat. fariĝas Ménaj svápadaku. "Iru dormi."

La sekvojn vidu jene!

RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo kaj aldona modala sufiksaro.

Ekzemploj / Líziri

Nuésa sína népsu.	Nun estas blua ĉielo.
Émi tevóla naístua úpsaj légo.	Ŝi volas sidi sur lito.
Ému temóga napúira púmuku.	Li ŝatas grimpi sur arbon.
Íti lavóla nakáwpa mákason.	Itino volis aĉeti manĝaĵon.
Paj maw namáka jéksin.	Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon.
Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun.	Se mi havus monon, mi aĉetus domon.
(Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun.	Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi.
Mamáka cásun néte jégin - kítaw tu/ti sjeansâwejta.	Ne manĝu neĝon nek glacion - alie vi malsaniĝos.
Makowmáka taj másowak.	Bonvolu ne manĝi tro da viando.
Alternative kun unua aŭ dua infinitivoj
Mu sjegéja nakomáka.	Mi iros ekmanĝi.(#1)
Mu sjegéja komákadamut.
Mu sjegéja komákadaku.(#2)(#Ĝ)
Mu teéwda namáka kívirin.	Mi evitas manĝi ŝtonojn.
Mu teéwda mákadaket kívirin.(#3)(#Ĝ)
Ántaj napúrda!	Finu furzi!
Ántaj púrdadaket!(#3)(#Ĝ)
Ému tedzája stácjupi, sve nakáwpa plóton.	Li estas en stacidomo, por aĉeti bileton.
Ému tedzája stácjupi káwpadapi plóton.(#4)(#Ĝ)
Ému tedzája stácjupi káwpadamut plóton.(#5)
Naj tegérsa sve naélta.	Ni laboras por vivi.
Naj tegérsa éltadamut.(#Ĝ)
Éltadamut tegérsa-naj.(#6)
Alternative kun participo aŭ dua infinitivo
Mu laésa rupihéna, jóŋkúber tu lakosíma(#7).	Mi estis ripozanta, kiam vi alvokis.
Mu laésa pihénadapi, jóŋkúber tu lakosíma(#7).(#4)(#Ĝ)

• #1: Kelkaj eĉ diras "Mi iros por ekmanĝi.", kies vorteto "por" estas ja la modelo por la finaĵo -mut.
• #2: Tio similas al la finna konstruo kun la tria infinitivo en la ilativa kazo, je „-maan“ [^(#F)]. Taŭgaj ĉefaj verboj por tio estas: na-géja, na-ména "iri", na-gáma "veni", na-kasúja, na-nátma "helpi", na-aśóla, na-líkta, na-psása "resti", na-rájda, na-fâra, na-rója "esti preta", na-mélsta "peti", na-kwánza, na-álka "komenci", na-sepéla, na-sípa "ekzerci", na-játka "persvadi", na-vêla "ordoni", na-méja "inviti", na-ćúpa, na-népta "rekomendi", na-úkća, na-hóga, na-mânda "lerni", na-ópeta "instrui", na-tárna "lasi", na-lárima "permesi".
• #3: Tio similas al la finna konstruo kun la tria infinitivo en la elativa kazo, je „-masta“ [^(#F)], kaj al la estona konstruo kun la ma-infinitivo en la elativa kazo, je „-mast“^(#E). Taŭgaj ĉefaj verboj por tio estas: na-éwda "eviti", na-ondála, na-tílta, na-hhórga "malpermesi", na-ánta, na-tukúa, na-sósa "fini", na-zúja "malhelpi", na-bóta "preventi".
• #4: Tio similas al la finna konstruo kun la tria infinitivo en la inesiva kazo, je „-massa“ [^(#F)], kaj al la estona konstruo kun la ma-infinitivo en la inesiva kazo, je „-mas“^(#E). Taŭgaj ĉefaj verboj por tio estas: na-ésa "esti", na-stéja "stari", na-ístua "sidi", na-lájga "kuŝi", na-gáśa "viziti".
• #5: Kombino el ^(#4) kaj ^(#1). Laŭ la frazo „Hän on asemalla ostamassa lippua.“ en "Grammatik der finnischen Sprache", de Eva Buchholz, paĝo 113.
• #6: Laŭ la frazo „Yaşamaya çalışıyoruz.“, laŭ gramatiko, paĝo 22.
• #7: Laŭvorte "ektelefoni", el símu "telefono" kaj na-síma "telefoni".
• #E: Laŭ "Grammatisches Wörterbuch des Estnischen", de Cornelius Hasselblatt, paĝo 89.
• #F: Laŭ "Finnische Grammatik", de Martin Putz, paĝoj 150-158.
• #Ĝ: Male al la finna kaj estona lingvoj en la Kitaka estas uzataj la ĝeneralaj lokaj kazoj.

Kompleksaj infinitivoj

Kompleksaj infinitivoj estas malofte uzataj, sed ili ebligas traduki ekzemple finnajn esprimojn, kiel puhuessani "dum mi parolas" kaj puhumatta "ne parolante".

Finna vorto	Strukturo	Senco	Kitaka (norme)	Strukturo	Kitaka (Tokame)	Strukturo	Skemo
puhuessani(#1)	paroli-LOK-mi	dum mi parolas	múni(#2) natókapi	mia paroli-LOK	natókapime	paroli-LOK-mi	finna skemo
					natókamepi	paroli-mi-LOK	hungara kaj tjurka skemo
			múni(#2) tókadapi		tókadapime	paroli-LOK-mi	finna skemo
					tókadamepi	paroli-mi-LOK	hungara kaj tjurka skemo

• #1: En interreta paĝaro "grammatiken.de" tio estas nomata "Infinitiv II" (infinitivo 2) je „-e-“, kun la inesivo je „-ssa“ aŭ „-ssä“ kaj sekva posesiva finaĵo. Vidu ankaŭ "Finnische Grammatik", de Martin Putz, paĝoj 148 kaj 149.
• #2: Ĉi tie nur povas esti uzata la genitivo je -ni, ĉar ago ne estas posedebla. Vidu ankaŭ informojn pri la distingo inter fordonebla kaj nefordonebla posesivoj.

Por simile povi trakti "puhumatta" mankas aparta kazofinaĵo. Por tio taŭgas la finaĵo -tlena, kiu adjektivigus la tuton.

Finna vorto	Strukturo	Senco	Kitaka	Strukturo
puhumatta(#1)	paroli-sen	sen paroli	natókatlèna	paroli-sen-a
			tókadatlèna

• #1: Laŭ la paĝaro "grammatiken.de" tio baziĝas sur la "Infinitiv III" (infinitivo 3) je „-ma-“ aŭ „-mä-“ kaj la abesiva finaĵo „-ta“ aŭ „-tä“. Vidu ankaŭ "Finnische Grammatik", de Martin Putz, paĝoj 158 kaj 159.

Anstataŭ infinitivo ankaŭ uzeblas kazoformoj de la verba substantivo je -eni.

Finna vorto	Strukturo	Senco	Kitaka (norme)	Strukturo	Kitaka (Tokame)	Strukturo	Skemo
puhuessani	paroli-LOK-mi	dum mi parolas	múni(#1) tókenipi	mia parolado-LOK	tókenipime	parolado-LOK-mi	finna skemo
					tókenimepi	parolado-mi-LOK	hungara kaj tjurka skemo

• #1: Ĉi tie nur povas esti uzata la genitivo je -ni, ĉar ago ne estas posedebla. Vidu ankaŭ informojn pri la distingo inter fordonebla kaj nefordonebla posesivoj.

En la suprakitaka dialektaro alternative uzeblas konvenaj konverboj.

c) Aspektoj / ismátamori

Nomo	Morfemo	Senco	Etimo	Kit. nomo
perfektivo	(-)tars(#1)	-intas	Irl.: tar èis	tars-ismátamo
	-irk-	estinte	Keĉ.: -rqa (-ra)	irk-ismátamo
progresivo	-aćk-(#2)	-antas	Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka)	aćka-ismátamo
	tân(#3)	-antas	Juk.: táan	tân-ismátamo
prospektivo	-uwan	-ontas	Het.: -wan	uwan-ismátamo
	-aj-	estonte	Uzb.: -a-,-y-	aj-ismátamo

• #1: Ŝanceliĝas inter antaŭverba partikulo kaj sufikso.
• #2: Estas anstataŭata en okcidentaj dialektoj per tân, kiu tiam sufiksiĝas. Variaĵo: -ask-.
• #3: Malaperas en orientaj dialektoj, ĉar ĝi havas sinonimon -aćk-. En okcidentaj ĝi enverbiĝas.

RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!

Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.

RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa'^(#1) kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.

• #1: Variaĵo: -'sa. (post vokaloj, precipe e aŭ i)

Ekzemploj / Líziri

Paj tegérsaćka kwétapi.	Li/ŝi estas laboranta hejme.
tân mu tehádza	mi estas batanta
tân paj tegérsa	li/ŝi estas laboranta
Paj tedéta dár-uwan háge áwton.	Li estas donaconta al ŝi aŭton.

d) Agad-manieroj / gèra-kváwori

• #a: Laŭ la germana termino „Aktionsart“.

Afikso	Senco	Funkcio	Etimo	Kit. nomo	Ekzemplo	Senco
daw-(#1)	-ad- (daŭro)	durativo	Ger.: dauern	daw-gèra-kváwo	nadawmáka	manĝadi
ko-(#2)	ek-	ingresivo	Fr.: commencer [komenser]	ko-gèra-kváwo	nakogéja	ekiri
njâć-	re-, denove		mikso el nâki "duopo" kaj njo- "re-"	njâć-gèra-kváwo	na-njâćdíha	rediri
sa-	malek- (fino)	egresivo	Sans.: samstha- "fini"	sa-gèra-kváwo	nasagérsa	finlabori

• #1: Malnova ortografio: daú-.
• #2: Dialekte kǫ-.

La sekvojn vidu jene!

e) Participoj / wóćkuri

Prefiksaj / pìrebándari

Ĉe prefiksaj participoj ja estas distingata inter rúwa^(#1) "aktiva" kaj bíja^(#2) "pasiva".

• #1: El Keĉ. ruway "fari".
• #2: El Angl.: be [bi]^(#1) & Vj.: bị "suferi",<pasivo>.

Aktivaj / rúwari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.

Prefikso	Senco	Etimo	Ekzemplo	Senco
ru-	-ant-	Keĉ.: ruway [-aj] "fari"	rumáka	manĝanta
rul-	-int-	id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj	rulgéja	irinta
rus-	-ont-	id. + -s (<-sje-)	ruslénta	flugonta

Pasivaj / bíjari

Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.

Prefikso	Senco	Etimo	Ekzemplo	Senco
bi-	-at-	Angl.: be [bi](#1) & Vj.: bị "suferi",<pasivo>(#2)	bidánja	batata
bil-	-it-	id. + -l (<-la-)(#3)	bilpíka	kuirita
bis-	-ot-	id. + -s (<-sje-)	bismáka	manĝota

• #1: En: Angl.: „be called“ "esti vokata".
• #2: Parencas Ĉin.: „被/被“ [bèi], Kant.: „俾“ [bei²] [Laŭ Angla Vikipedio pri "Voice (grammar)"].
• #3: K-u Rus.: „был [byl]“ "estis", Aktk.: „-b´il-“ "PASS/PF".

Sufiksa / pasbándari

Kitaka	Senco	Etimo	Ekzemplo	Senco	Modelo
-wa(#1)	kiu, kio	Gua.: -va	Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.(#2)	Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado.	Tlng.: -bogh

• #1: Ĝi iom ŝanĝiĝis pro: va "kaj".
• #2: Ĉi tie ankaŭ eblas prefiksa participo: Pólkin rudánsa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.

f) Genroj verbaj, voĉoj / kíniri gèra-sónari (kénori)

Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj, naŭatla, diversaj aŭstroneziaj lingvoj.

Sufikso	Senco	Funkcio	Etimo	Ekzemplo	Senco	Kitakaj nomoj
Aglutine uzataj
-(#1)	-ant-, -int-, -ont- (aktivo)	aktivo	-	Mu telúba tin.(#2)	Mi amas vin.	Rùwa-kéno(#3)
-ew-	-at-, -it-, -ot- (pasivo); (N) -ajt-	pasivo	Knjr.: -w-, Sva.: -w-(#4)	Íti telúbewa.	Itino estas amata.	Bìja-kéno
				Paolu labúsewa.	Paŭlo estis kisata.
				Ótu laíśkewirka.	Oto estis serĉita.
-ikt-			Mong.: -гд- [-gd-](#5)	Paolo tedánjikta.	Paŭlo estas batata.
				Jánu lamátiktirka.	Jano estis vidita.
				Práncu laújdzikta.	Franco estis vidata.
				Témo lamúsa nahéliktirka.	Tio devis esti dirita.
				Ípe mu tegérsa, mu nem tejáka nahéjrikta.	Se mi laboras, mi ne volas esti ĝenata.
me-	-ig-	kaŭzativo	Angl.: make [mejk] "fari; igi"	megéjajed(#6)	sendinte	Me-kéno	sùjvo-kéno
-intj-			Lit.: -inti	géjintjajed(#6)		Intja-kéno
ve-	-iĝ-	fientivo	Ger.: werden [v-] "iĝi; -os"	vetlústaź(#7)	dikiĝante	Ve-kéno	bul-kéno
-etj-			Rus.: -еть [itj]	tlústetjaź(#7)		Etja-kéno
be-	pri-	aplikativo(#8)	Ger.: be-	Paolu tebezíva dádan házun.	Paŭlo priloĝas grandan domon.	Be-kéno
Neaglutine uzataj
--ejr-(#9)	-ig-	kaŭzativo	Kopt.: ⲉⲓⲣⲉ [eire]	Íti teéjtra bâmbin.	Itino nutras bebon.

• #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
• #2: Tiel nur diru viro al virino.
• #3: Similas laŭimage al Isl.: germynd 'active voice' ("aktiva voĉo").
• #4: Variaĵoj: Sva.: „-liw-, -(l)ew-, -iw-“. Parencas Lug.: -ibw-, -ebw-.
• #5: Variaĵoj: Mong.: „-д- [-d-], -т- [-t-]“.
• #6: Laŭvorte „iriginte“. Modelo por tio estas la mongola vorto „явуулаад“ [javuulaad], kiu konsistas el la morfemoj „яв“ [jav] (radiko de „явах“ [javaĥ] "iri"), „-уул“ [-uul] (kaŭzativo) kaj „-аад“ [-aad] (konverba sufikso).
• #7: Jen plia konverba konstruo.
• #8: Ekde la 2-a de septembro 2018 ekzistas artikolo pri tio en esperanta vikipedio. Jen germanlingva artikolo.
• #9: Fakte miksiĝas kun la radiko.

RIM: La pasivaj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!

Refleksivo kaj reciproko / ujn-kéno va iś-kéno

Laŭ la modelo de la tjurkaj lingvoj ekzistas sufiksoj por refleksivo (-ujn- < Turk.: „-ün-“ kiel varianto de „-in-“, „-ın-“ kaj „-un-“^(#1)) kaj reciproko (-iś- < Turk.: „-iş-“ kiel varianto de „-ış-„, „-uş-“ kaj „-üş-“). Ili sinonimas kun la koncernaj pronomoj.

• #1: la formo je -un- ne eblas pro troa simileco al -um- "-um-" kaj je -in- pro troa simileco al -im- "-et-". Krome la komenca u estas subtenata de la estona verba sufikso -u- kaj de la finnaj verbaj finaĵoj -u- (varianto -y-) kaj -utu- (varianto -yty-).

RIM: Bonvolu atenti, ke ĉi tiuj sufiksoj estas uzeblaj nur ĉe aktivaj verboj. Krome la refleksiva sufikso ĉiam estas strikte distingata de la pasivo, kvankam en la devena lingvo kelkfoje ambaŭ formoj koincidas!

Baza verbo	Senco	Refleksivo	Sinonimo	Traduko	Reciproko	Sinonimo	Traduko	Komento
Laŭ la tjurka modelo
na-búsa	kisi				na-búsiśa	na-búsa njawn	kisi unu la alian	Laŭ la turka öpmek kaj öpüşmek
na-gólja	saluti				na-góljiśa	na-gólja njawn	saluti unu la alian	Laŭ la turka selamlamak kaj selamlaşmak
na-máwda	bani	na-máwdujna	na-máwda sawn	bani sin(#1)	na-máwdiśa	na-máwda njawn	bani unu la alian	Laŭ la turka yıkamak kaj yıkanmak kaj la baŝkira йыу- [jyŭ-] kaj йыуын- [jyŭyn-]
na-mójta	lavi	na-mójtujna	na-mójta sawn	lavi sin(#2)	na-mójtiśa	na-mójta njawn	lavi unu la alian
na-néza	rigardi	na-nézujna	na-néza sawn	rigardi sin	na-néziśa	na-néza njawn	rigardi unu la alian	Laŭ turka bakmak, bakınmak(#3) kaj bakışmak
na-sílma		na-sílmujna	na-sílma sawn		na-sílmiśa	na-sílma njawn
na-séva	ŝati	na-sévujna	na-séva sawn	ŝati sin	na-séviśa	na-séva njawn	ŝati unu la alian	Laŭ la turka sevmek, sevinmek(#4) kaj sevişmek
na-sónsa	aŭskulti				na-sónsiśa	na-sónsa njawn	aŭskulti unu la alian
na-tóka	paroli	na-tókujna	natóka sawge	paroli al/kun si	na-tókiśa	na-tóka njawge	paroli unu kun alia	Laŭ turka söylemek kaj söyleşmek
			natóka sawga			na-tóka njawga
na-wása	vesti	na-wásujna	na-wása sawn	vesti sin	na-wásiśa	na-wása njawn	vesti unu la alian	Laŭ baŝkira кей- [kej-] kaj кейен- [kejen-] kaj la turka giymek kaj giyinmek
Laŭ la svahila modelo
na-gápa	renkonti				na-gápiśa	na-gápa njawn	renkontiĝi	Laŭ svahila -kuta kaj -kutana
na-úćra					na-úćriśa	na-úćra njawn
na-júta	senti	na-jútujna	na-júta sawn	senti sin				Laŭ svahila -sikia, -jisikia
na-kasúja	helpi	na-kasújujna	na-kasúja sawge	helpi sin/al si	na-kasújiśa	na-kasúja njawge	helpi unu la alian/ al la alia	Laŭ svahila -saidia, -jisaidia, -saidiana
na-lúba	ami	na-lúbujna	na-lúba sawn	ami sin	na-lúbiśa	na-lúba njawn	ami unu la alian	Laŭ svahila -penda, -jipenda kaj -pendana
na-lúkima	vidi	na-lúkimujna	na-lúkima sawn	vidi sin	na-lúkimiśa	na-lúkima njawn	vidi unu la alian	Laŭ svahila -ona kaj -onana
na-máta		na-mátujna	na-máta sawn		na-mátiśa	na-máta njawn
na-paníma	kompreni				na-panímiśa	na-paníma njawn	kompreni unu la alian	Laŭ svahila -elewa kaj -elewana
na-práta					na-prátiśa	na-práta njawn
na-prása	demandi	na-prásujna	na-prása sawn	demandi sin	na-prásiśa	na-prása njawn	demandi unu la alian	Laŭ svahila -uliza kaj -ulizana
na-śéva		na-śévujna	na-śéva sawn		na-śéviśa	na-śéva njawn
na-tsúŋa	sekvi				na-tsúŋiśa	na-tsúŋa njawn	sekvi unu la alian	Laŭ svahila -fuata kaj -fuatana
Laŭ la keĉua modulo
na-géja	iri				na-géjiśa	na-géja njawga	iri unu kun alia	Laŭ keĉua riy kaj rinakuy
na-kasúja	helpi	na-kasújujna	na-kasúja sawge	helpi sin/al si	na-kasújiśa	na-kasúja njawge	helpi unu la alian/ al la alia	Laŭ keĉua yanapay kaj yanapanakuy
na-mójta	lavi	na-mójtujna	na-mójta sawn	lavi sin	na-mójtiśa	na-mójta njawn	lavi unu la alian	Laŭ keĉua aywiy kaj aywikuy
na-néza	rigardi	na-nézujna	na-néza sawn	rigardi sin	na-néziśa	na-néza njawn	rigardi unu la alian	Laŭ keĉua qaway kaj qawakuy
na-sílma		na-sílmujna	na-sílma sawn		na-sílmiśa	na-sílma njawn
na-tóka	paroli	na-tókujna	na-tóka sawga	paroli kun si	na-tókiśa	na-tóka njawga	paroli unu kun alia	Laŭ keĉua rimay kaj rimanakuy

• #1: La dua turka formo krome havas la signifon „lavi sin“, dum ke la kitaka ne havas ĝin uzante eĉ apartan verbon!
• #2: La dua turka formo krome havas la signifon „bani sin“, dum ke la kitaka ne havas ĝin uzante eĉ apartan verbon!
• #3: La senco estas iomete alia ol atendita, nome "ĉirkaŭrigardi".
• #4: La senco estas iomete alia ol atendita, nome "ĝoji".

Kombinoj

Krome eblas eĉ diversaj kombinoj de voĉoj. Sed kombino el refleksivo kaj reciproko ne eblas.

Kombino	Ekzemplo	Senco	Ekzemplo	Senco
refleksivo kaj kaŭzativo(#1)	nacvógujnintja	lavigi al si la hararon	navájintjujna(#2)	malbonigi al si
reciproko kaj kaŭzativo(#1)	nacvógiśintja	lavigi la hararon unu al alia	naśúdintjiśa(#3)	feliĉigi unu la alian
	nadánjiśintja(#4)	batigi unu la alian	vo gosméjintjiśa(#5)	ni ridigu unu la alian
aplikativo kaj kaŭzativo	nabenáśintja(#6)	ŝarĝigi	nabezívintja(#7)	loĝigi
aplikativo kaj refleksivo	nabeléwujna(#8)	trinki ĝis ebriiĝo

• #1: La sinsekvo dependas de tio, ĉu la koncerna formo jam estas transitiva aŭ ne. Post transitiva formo aperas -ujnintj- kaj post netranstitiva formo, substantivo kaj adjektivo aperas -intjujn-.
• #2: Laŭ la modelo de Gua.: „oñembyai“ "damaĝigi al si" [En "Grammatik des Jopara", de Guido Kallfell, paĝo 234].
• #3: Laŭ la modelo de Gua.: „roñomboyvy'a“ "ni feliĉigas unu la alian" [samloke, paĝo 236].
• #4: Laŭ la modelo de Keĉ.: „takanachin warmapurata“ 'er verlanlaßt, daß die Jungen einander schlagen' ("li igis, ke knaboj batas unu la alian"). [Laŭ 'Unterrichtsmaterialien zum Quechua Ayachuchano - Peru', paĝo 179]
• #5: Laŭ la modelo de Keĉ.: „asichinakusun“ 'bringen wir uns zum lachen!' ("ni ridigu unu la alian") [samloke kaj sampaĝe]
• #6: Ekzemple en Prícu labenáśintja áwton kíviripe. "Frico ŝarĝigis aŭton per ŝtonoj.".
• #7: Ekzemple en Paolu tebezívintja Ánige dádan házun. "Paŭlo loĝigas al Ano grandan domon.".
• #8: Pruntetraduko laŭ Ger.: sich betrinken. La refleksivo estas subtenata de pliaj lingvoj, ekz. Lit.: nusigerti, Rus.: напиться [napít'sja], упиться [upít'sja].

g) Konverboj / sam-gèra-sónori

Tio estas trajto, kiu ekzistas nur en parto de la Kitakaj dialektoj, sed en ĉiuj Gvodekaj lingvoj. Ĉiuj aliaj ne konas tion. Detalojn vi legu en aparta ĉapitro.

h) Evidenteco / njátamo

Kitaka	Senco	Etimo	Ekzemplo	Senco	Kit. nomo
pon	vidite	Kor.: pon(#1)	Pon ému lamáka káwkun.	Evidente li manĝis kukon.	pon-njátamo
			Ému lamákpona káwkun.
-sih-	ŝajne	Ĉin.(Gabl.): sìhu	Ému teéssiha ansâwa.	Ŝajne li estas malsana.	sih-njátamo
-vis-(#2)	certe, sendube	Pld.: wiß, Isl.: vís & Sam.: viṣsa	Mu mõgámvisa.	Certe mi venos.	vis-njátamo
-wen-(#3)	laŭdire, onidire	Mnm.: -wen (en: pi'wen)	Ísu laćórwena púlin.	Laŭdire li ŝtelis monon.	wen-njátamo

• #1: De la verbo po.da "vidi".
• #2: La funkcio similas al la keĉua „-puni“.
• #3: La funkcio similas al la keĉua „-si, -shi“. Krome per tio bone tradukeblas la latvaj verboj je „-ot“ kaj la estonaj verboj je „-vat“.

RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.

La sekvojn vidu jene!

i) Verba substantivo / gèra-sóna àsi-sóno

La verba substantivo finiĝas per -eni ĉe la plej multaj verboj finiĝantaj per konsonanta radiko. Ĉe (duon)vokale finiĝanta radiko aperas la finaĵo -śeni (el Ltv.: -šana (en iešana^(#1)) kaj Lt.: -sena (en eisena^(#1))).

• #1: Laŭ 'Die baltischen Sprachen', paĝo 40.

Infinitivo	Senco	Substantivo	Senco
Konsonanta radikofino
na-máka	manĝi	mákeni	manĝ(ad)o
na-láwla	kanti	láwleni	kant(ad)o
na-mójta	lavi	mójteni	lav(ad)o
na-cvóga	lavi harojn	cvógeni	harlavado
na-dánja	bati	dánjeni	bat(ad)o
Vokala radikofino
na-jao(#1)	voli	jaośeni	volo
na-maw(#2)	voli; deziri	mawśeni	volo; deziro

• #1: Sociolekte na-jao-éjra kaj na-jao-súra.
• #2: Sociolekte na-maw-éjra kaj na-maw-súra.

Ĉe refleksivoj la refleksiva pronomo estas metata antaŭ la verbon prefikse.

Infinitivo	Senco	Substantivo	Senco
na-mójta sawn	lavi sin	sawnmójteni(#1)	sinlav(ad)o

• #1: Sinonimo mójtujneni, kun refleksiva sufikso.

La sama pozicia regulo validas por reciprokeco.

Infinitivo	Senco	Substantivo	Senco
na-cvóga njawn	lavi harojn unu al la alia	njawncvógeni(#1)	reciproka harlav(ad)o
na-dánja njawn	bati unu la alian	njawndánjeni(#2)	interbatado, reciproka bat(ad)o

• #1: Sinonimo cvógiśeni, kun reciproka sufikso.
• #2: Sinonimo dánjiśeni, kun reciproka sufikso.

Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini

	ekzemploj / líziri	sekvoj / sójori	tradukoj / tôlkiri	sekvoj / sójori
Bazaj ekzemploj
Voĉo kaj tempo
1.	la-és-etj-a	T√V	est-iĝ-is	√VT
2.	la-ve-és-a	TV√
3.	te-rój-etj-a	T√V	pret-iĝ-as
4.	te-ve-rój-a	TV√
5.	la-és-intj-a	T√V	est-ig-is
6.	la-me-és-a	TV√
7.	te-anátv-intj-a	T√V	malebl-ig-as
8.	te-me-anátv-a	TV√
9.	la-wépt-ew-a(#1)	T√V	est-is uz-it-a(j)	√hT √ĉP
10.	te-śitéms-ew-a(#1)		est-as koncern-at-a(j)
Modoj
11.	vu-rój-a	M√	pret-us	√M
12.	go-mák-a		manĝ-u
13.	mák-a-j	vM
14.	Kow-anháp-a tla dvárin!	M√ α O	Bonvol-u ferm-i la pordon!	√hM √ĉM α O
15.	Mu tegéja nasvápa.	S T√ M√	Mi iras dormi.	S √T √M
16.	Mu tegéja svápadamut.	S T√ √Mκ
Agadmaniero kaj tempo
17.	la-daw-mák-a	Ta√	manĝ-ad-is	√aT
Kompleksaj tempoj
18.	Mu sje-géj-a na-ko-mák-a.	S T√ Ma√	Mi ir-os ek-manĝ-i.	S √T a√M
19.	Ému te-gérs-aćka.	S T√A	Li est-as labor-ant-a.	S √T √p
Kun participoj
20.	Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun.	p√ O2 S T√ O1.	Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon.	√p O2 S √T O1.
21.	Újtu temáka káwkun rupítaw téon.	S T√ O1 p√ O2.	Ujtuo manĝas kukon trinkante teon.	S √T O1 √p O2.
22.	Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka.	O p√ S T√.	Ĉe ni laboranta viro Turkas. Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko.	π O √p S √T.
Kun konverboj
23.	Ístu-a-ź ému la-mák-a kéksun.	√K S T√ O.	Sidante li manĝis kekson.	√p S √T O.
24.	Mák-a-jed Íti la-géja-a gérsajkoku.		Manĝ-inte Itino iris al laborejo.
Kun kondicionalo
25.	Mu lavuéskepa énsaj múa házu.	S TM√M π O.	Mi povintus esti en mia domo.	S √hpM √c π O.
26.	Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun.	O1 M√K S M√ O2.	Se mi havus monon, mi aĉetus domon.	k S √M O1, S √M O2.
Voĉoj tradukataj per participoj
27.	tu sje-mát-ew-a(#2)	S T√V	vi estos vidata	S √hT √ĉ (O)
28.	mu teésirka.	S T√t (O)	mi estas estinta
29.	ti sjekáwpirka		vi estos aĉetinta
30.	Óbu tekáwpaja káwkun.		Obuo estas aĉetonta kukon.
31.	Ótu laíśkewirka.	S T√Vt	Oto estis serĉita.
32.	Jánu lamátiktirka.		Jano estis vidita.
Subpropoziciaj ekvivalentoj(#3)
33.a	Rúnuri kasújiśenin tebístra.(#4)	S √Gsκ T√	La homoj forgesas helpi unu al alia.	α S √T √M O.
33.b	Rúnuri tebístra nakasújiśa.	Kutima infinitivo
34.a	Émi píkenimut súvon tegubráŋa.(#5)	S √sκ O T√.	Ŝi alportas akvon por kuiri.	S √T O π √M.
34.b	Émi súvon tegubráŋa sve napíka.	subjunkcie uzata prepozicio sve
35.a	Mu lagáma mákenimut.(#6)	S T√ √sκ	Mi venis por manĝi	S √T π √M
35.b	Mu lagáma sve namáka.	subjunkcie uzata prepozicio sve
36.a	Márku teśétra púlin káwpenimut áwton.(#7)	S T√ O1 √sκ O2.	Marko ŝparas monon, por aĉeti aŭton.	S √T O1, π √M O2.
36.b	Márku teśétra púlin, sve nakáwpa áwton.	subjunkcie uzata prepozicio sve
37.a	Mútap(#8) dóstuni gámenin mu tevára.(#9)	S2κ S2κ √sκ S1 T√	Mi atendas, ke mia amiko venas.	S1 √T, k S2 √T
37.b	Mu tevára, da mútap(#8) dóstu tegáma.	kun subjunkcio da
38.a	Dóstumetapni(#6) gámenin tevára-me.(#10)	S2sκ √sκ T√s
38.b	Mu tevára, da dóstumetapni(#6) tegáma.	kun subjunkcio da
39.a	Òhigéjenige lárimon kowdája.	π√sκ O M√	Bonvolu permesi preteriri.	√M √M π√M
39.b	Kowdája lárimon naohigéja.(#11)	kutima infinitivo
40.a	Ŋári hójgenirajku teláwla.(#12)	S √sκ T√	Ni kantas, ĉar ni ĝojas.	S √T k S √T
40.b	Ŋári teláwla, prua ŋari tehójga.	kun la subjunkcio prua
41.a	Íti temáta Útuni rućítan búkun.(#13)	S1 T√ S2 p√κ O	Itino vidas, ke Utuo legas libron.	S1 √T, k S2 √T O
41.b	Íti temáta, da Útu tećíta búkun.(#14)	S1 T√, k S2 T√ O - kun la subjunkcio da
42.a	Tútap(#8) díhenimut-kwe, ému lagáma.(#15)	S2κ √sκτ, S1 T√.	Ĉar vi diris, li venis.	k S2 √T, S1 √T.
42.b	Díhenimutteni-kwe, lagáma-paj.(#16)	√sκS2κ-τ, T√-S1
42.c	Prua tú ladíha, ému lagáma.	kun la subjunkcio prua

• #1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la Dzitaka.
• #2: K-u ankaŭ Turk.: „gör-ül-ecek-sin“ "mat-ew-sje-tu", Ger.: „du wir-st ge-seh-en werden“ "tu ew-tu ew-mat-ew sje".
• #3: Laŭ la germana termino „Satzentsprechungen“ resp. „Satzäquivalente“ uzata pri la finna lingvo.
• #4: Pli malpli laŭ la keĉua frazo „Runakunaqa ayninakuyta qunqachkan.“ [El la germana vikipedio: https://de.wikipedia.org/wiki/Quechua].
• #5: Pli malpli laŭ la keĉua frazo „Yanukunanpaq yakuta astachkan.“ [El "rimaykullayki" Unterrichtsmaterialien zum Quechua Ayacuchano - Peru, 1987, paĝo 64].
• #6: Pli malpli laŭ la armena frazo „Jeß jek'el em ut'elu hamar.“ [El Kauderwelsch Band 119, "Armenisch Wort für Wort", paĝo 62]
• #7: Pli malpli laŭ la finna frazo „Markku säästää rahaa ostaakseen auton.“ [El "Grammatik der finnischen Sprache", paĝo 111]
• #8: Tio estas nefordonebla posedo.
• #9: Tio nur iomete sekvas la kazaĥan „Dos-ı-m-nıng keliw-i-n küt-e-min.“ [El Kauderwelsch Band 92, "Kasachisch Wort für Wort", paĝo 49], ĉar la Kitaka kutime ne uzas personajn finaĵojn ĉe substantivoj kaj verboj, escepte de la "Toka-me"-dialekto.
• #10: Tio pli similas al la antaŭe menciita kazaĥa frazo. Tamen tio estas nur uzata en du el la tri subdialektaj grupoj de la "Toka-me"-dialekto, nome en la norda, meza kaj suda resp. en la nordokcidenta. En la nordorienta subdialekta grupo aperas dóstunimetap^(#8), ĉar tie la posesiva finaĵo sekvas post la kazo.
• #11: Iomete pli mallonge Kowlárima naohigéja..
• #12: Pli malpli laŭ la keĉua frazo „Kusi-na-yku-rayku taki-niku-m.“. [El "Kauderwelsch Band 36, Quechua Wort für Wort", paĝo 55]
• #13: Pli malpli laŭ la finna skemo en la frazo „Anja näkee Timon lukevan kirjaa.“ [El "Finnische Grammatik" de Martin Putz, paĝo 175.]
• #14: Pli malpli laŭ la finna skemo en la frazo „Anja näkee että Timo lukee kirjaa.“ [samloke]
• #15: Parte laŭ „Keĉ.: Nisqaykiraykum hamurqa.“, parte laŭ „Keĉ.: Niptiykim hamurqa.“ (germane „Weil du es sagtest, kam er.“), en artikolo de la germana vikipedio.
• #16: Tio pli strikte sekvas la antaŭe menciitan modelon en la keĉua lingvo.

Mallongigoj / ćótasori

a	agad-maniero	α	artikolo
A	aspekto	O	objekto
ĉ	ĉefa	π	prepozicio
h	helpa	S	subjekto
K	konverba sufikso	s	sufikso
M	modo	k	konjunkcio
p	participo aktiva	κ	kazo
P	participo pasiva
T	tempo (baza)
t	tempo (distanca)
V	Voĉo (genro verba)
√	radiko (kun vortfaraj afiksoj)

Al la sekva ĉapitro
31.10.2024