Kitakujo 

Jen la Kitakaj kazoj / dja tla kitákari pádziri

La ĉisekve listigitaj kazoj estas aplikataj ĉe la ĉefaj nominalaj vortospecoj, nome substantivo, adjektivo, pronomoj kaj substantivigitaj numeraloj.

El la eblecoj esprimi kazojn (afikso: sufikso - en la keĉua, ajmara; tjurkaj kaj finnougraj, metatezo - en araba, ablaŭto - en irlanda, akcentŝanĝo - en rusa, tonŝanĝo - en kelkaj afrikaj lingvoj, aŭ kombinoj - en slavaj kaj litova) la Kitaka elektis la afikson, nome sufikson kiel tipon de afikso.

1.  normalaj / mótlari

Pliaj kazoj ekzistas en Joźik- kaj Tivad-najbaraj dialektoj, Joźik- kaj Tivuk-najbaraj dialektoj kaj en la Tivada, Joźika, Tivuka kaj Dęgutia lingvoj.

La nombro de la kazoj en la Dzitaka kaj Dzitak-najbaraj dialektoj kontraŭe estas tre malalta. Nur 7 kazoj restis en suda dialekto kaj 10 en meza kaj norda dialektoj de la Dzitaka. La Dźiga kaj Njaka havas la plej malmultajn kazojn, nome 2.

a)  primaraj / ójnomari

Kompare al Esperanto la akuzativo estas uzata sub du kondiĉoj, nome:

Por la direkto estas uzata la lativo je -ku, escepte de tiuj dialektoj, kiuj ne havas ĝin, nek la finaĵon -nja-koj. Tie la akuzativo funkcias kiel en Esperanto.

num. nomo námi esp-o kitake etimo dialekte dialekta etimo Mez. Mn. Pra. Ekzemplo
Sintaksaj kazoj(#FP)/Gramatikaj kazoj(#FB)(#FP)
1. nominativo nàmi-pádzi - - -(#1) - - J J J házu
2. genitivo becpádzi de -ni Man.: -ni -na)(*) Fin.: -n;
Turk.: -(n)in;
Mong.: [-n];
Jap.: ... no
J T4 N házuni
-pa Keĉ.: -pa/-p
3. posesivo(#gen) hèmpo-pádzi de -de Ĉin.: [-de, -di]     J J N házude
4. partitivo dèjlo-pádzi da -wak(#2)(#G) Keĉ.: waki(#3) -so(#4) Dgsp.: -so J T2 N házuwak
5. dativo giw-pádzi al -ge Kaz.: -ге [ge],
Kor.: -e(ge)
    J T11 N házuge
6. akuzativo kàjloso-pádzi -n -n Kaz.: [n];
Mn.Gr.: [n],
Mn.Pr.: n,
Het.: -n,
Esp-o: -n
-m Lat.: -m,
Sans.: -m;
SSam.: -m(#5),
Mar.: [-m],
OrMans.: -mə(#6),
Nen.: -m
J J J házun
7. agentivo(#gen) rugèro-pádzi de -t(#7)(#G) Rus.: от [ot] -ot, -at(#G) Rus.: от [ot] N N N házut
8. postpozitivo
(#gen)(#8)
pàsaso-pádzi - -l(#8) Het.: -l <Gen.>,
Etr.: -l <Gen. II>
    N N N házul
Duonsintaksaj resp. duongramatikaj kazoj(#FP)/Abstraktaj lokaj kazoj(#FB)
9. esivo èso-pádzi kiel -dźot(#9)(#G) Jap.: jōtai(#10)     N N N házudźot
10. translativo samcuj-pádzi ol -ksi Fin.: -ksi     N N N házuksi
Lokaj kazoj(#F)
11. lativo gegàmi-pádzi al -ku(#11)(**)(#G) Pl.: ku,
Slvk.: ku,
Ma.Sor.: ku
-nja(#12)(#G) Nen.: n'ah(#13);
nyah 'to'(#14)
J T5 N házuku
-koj(#G) Kaz.: khojîv
12. ablativo skèto-pádzi de,
el
-ket(#15)(**)(#G) Kaz.: кету [ketiw] -kel(#G) Kaz.: келу
[keliw] "veni"
J N N házuket
13. lokativo pjàsi-pádzi ĉe,
en,
sur, …
-saj(#16)(**)(#G) Ĉin.: [zài];
Kreol.(TT): -said(#17)
-ta Kaz.: -та [-ta],
Turk.: -ta(#18)
J J N házusaj
14. -pi Keĉ.: -pi J házupi
Ceteraj kazoj
15. komitativo skèjo-pádzi kun -ga Est.: -ga -wan Naŭ.: -huan(#19),
-huān(#20);
Keĉ.: -wan(#21)
T16 N N házuga
16. instrumentalo èlo-pádzi per -pe Kaz.: -пен [-pen]     T15 N N házupe
17. benefaktivo svèo-pádzi por -mut(#22) Gronl.: -mut -pak Keĉ.: -paq [-paĥ] N N N házumut
18. kaŭzalo kàwsu-pádzi pro -rajku Keĉ.: -rayku -rad(#G) Rus.: ради [radi],
Kr.: radi,
Mn.Per.: rādiy(#23)
N N N házurajku
-ŋsa Mok.: -ŋksa
Historie / ućilmaw

b)  sekundaraj / ékemari

RIM: Laŭ modelo de diversaj lingvoj (ĉefe hungara modelo kaj parte finna modelo), sed pli regulaj. Pliaj tiaj kazoj estas sociolektaj.

pozicio dzájajko(#1) komuna etimo situo esp-o almovo esp-o demovo esp-o ekzemplo
Keĉ.: -pi Nen.: n'aa'
Ain.: un
Rus.: из [iz]
-dzájpo(#2) -géjpo(#2) -gámpo(#2)
eno éno -be-(#3) Hung.: bél &
Angl.: belly
-bep(#E) en -ben(#E) en + -n -bes(#E) de en -> el házubep
supero úpreo -pe-(#4) Est.: pea 'Kopf' -pep(#5)(#S) super -pen(#6)(#S) super + -n -pes(#7)(#S) de super házupep
ĉeo béjo -ta-(#8) Geo.: -tan -tap(#9)(#A) ĉe -tan(#10)(#A) ĉe + -n -tas(#11)(#A) de (ĉe) házutap
En dialektoj

Eblas grupigi la dialektojn laŭ la fina parto de la sekundaraj lokaj kazoj jene:

Situo Almovo Demovo Vidu ankaŭ
p n s pns-kazoj
t pts-kazoj
s l stl-kazoj
k skl-kazoj

2.  sociolektaj / sóćari

En la Malnova Kitaka nur ekzistis unu el ili, nome la lokativo 3 je -jm.

a)  primaraj / ójnomari

num. nomo námi esp-o kitake etimo ekzemplo
1. kontrativo prèti-pádzi kontraŭ -karśi(#1) Turk.: karşı, Baŝ.: qarşı házukarśi
2. destinativo wìtu-pádzi direkte al -ruk(#2) Kark.: -ruk házuruk

La tria lokativo je -jm malnoviĝis kaj tial ne plu listiĝas supre. Krome ĝi kaŭzas malregulaĵon ĉe substantivoj je -i, tiel ke la fina i ŝanĝiĝas al e. Ekz. vési "akvo" fariĝas vésejm "en, ĉe, sur akvo" kaj nóni "avino" fariĝas nónejm "ĉe avino".

b)  sekundaraj / ékemari

pozicio dzájajko(#1) komuna etimo situo esp-o almovo esp-o demovo esp-o ekzemplo
Keĉ.: -pi Nen.: n'aa'
Ain.: un
Rus.: из [iz]
-dzájpo(#2) -géjpo(#2) -gámpo(#2)
suro úpo -we- Jap.: ué-ni -wep(#S) sur -wen(#S) sur + -n -wes(#S) de (sur) házuwep
ĉirkaŭo sírkeo -bu-(#3) Gt.: bi &
Ger.: um(#4)
-bup(#5)(#C) ĉirkaŭ -bun(#6)(#C) ĉirkaŭ + -n -bus(#7)(#C) de ĉirkaŭ házubup
subo zémo -ni- Rus.: низ [niz] -nip(#8)(#S2) sub -nin(#9)(#S2) sub + -n -nis(#S2) de sub házunip
dekstro désno -ga- Vj.: gan 'Leber'(#10) -gap dekstre de -gan(#11) dekstren al -gas de dekstre de házugap
maldekstro śújo -djo- Hung.: gyomor
'Magen'(#12)
-djop maldekstre de -djon maldekstren al -djos de maldekstre de házudjop
antaŭo píreo -pir-(#13) Mn.Pr.: pirsdau,
Het.: piran
-pirp(#A) antaŭ -pirn(#A) antaŭ + -n -pirs(#A) de antaŭ házupirp
malantaŭo anpíreo -hi-(#14) Ger.: hinter,
Gt.: hindar
-hip malantaŭ -hin(#15) malantaŭ + -n -his de malantaŭ hazuhip
-taga-(#16) Est.: taga(#17) -tagap(#M) -tagan(#M) -tagas(#M) házutagap

RIM: La supraj kazoj aperas sociolekte ankaŭ en la lingvoj tivada, joĵika, tivuka kaj dęgutia, sed ne en la dźiga, njaka kaj dzitaka. Krome ili mankas en la dzitak-najbaraj dialektoj. Ili nur sporade aperas en la "mezaj" dialektoj de la Kitaka. (Do evitu ilin tie!)

3.  Dialektaj kaj parenc-lingvaj kazoj / Pádziri énsaj ráźduri va máklari kéliri

num. Kitake Esp-e Dialekte Esp-e Nomo Námi Kie en la Kitaka? Kie en parencaj lingvoj? Ekzemplo
1. béri(#1) ekde -ber ekde   àlku-pádzi Jóp-akti, Dóŋk-akti, Ráv-akti, Tójk-akti Jáśk-akti, Twéd-akti, Rújk-akti, Svót-akti, Kvónt-akti gódiber(#t)
2. dóre(#2) laŭ -dor laŭ (loka) perlativo(#3) dòro-pádzi Dóŋk-akti, Ráv-akti, Tójk-akti Jáśk-akti, Twéd-akti, Rújk-akti, Svót-akti, Kvónt-akti házudor
3. na-gáma veni -gam ĝis terminativo(#4) gugàmo-pádzi Ráv-akti, Tójk-akti Jásk-akti, Twéd-akti, Rújk-akti, Svót-akti, Kvónt-akti házugam
4. túkuo fino -tuk(#5) ĝis (finfine) tùku-pádzi   Twéd-akti, Rújk-akti, Svót-akti, Kvónt-akti házutuk
5. wújpi escepto -wujp krom   wùjpi-pádzi   Rújk-akti, Svót-akti, Kvónt-akti házuwujp
6. kési(#6) mezo; centro -kes meze en   kèsi-pádzi   Svót-akti, Kvónt-akti házukes
7. X X -kor dum, je temporalo(#7) vàkti-pádzi Búdi, Péśti (Ráv-akti)   gódikor(#t)

La Ceĉa dialektaro / Tla Céća ráźdolu

En la Ceĉa dialektaro la sekundaraj kazoj de la sociolekto estas normale uzataj, sed kun kelkaj aldonoj.

  mankas sociolekte esivo lativo ablativo alativo(#1) komento
en   -bep -ben -bes -bem La unuaj tri eĉ apartenas al la normala lingvaĵo.
meze en jes -jop -jon -jos -jom el la kvarebenaj postpozicioj laŭ la enca lingvo, sed reduktitaj al unu silabo
ĉe   -tap(#2) -tan -tas -tam La unuaj tri eĉ apartenas al la normala lingvaĵo.
sub   -nip -nin -nis -nim  
sur (vert.)(#G)   -wep -wen -wes -wem  
sur (horic.)(#G) jes -wop -won -wos -wom estiĝo per ablaŭto el la antaŭaj
-up -un -us -um nur en parto de la dialektaro. la vario inter p, n, s kaj m estas transprenata
analogie el la ceteraj finaĵoj
apud jes -dap(#3) -dan -das -dam estiĝo per ŝanĝo de t al d el la formoj por "ĉe"

Madja dialekto / Tla Mádja ráźdu

En la Madja dialekto ekzistas pliaj kazoj, sed parte aliaj ol en la supre menciita dialektaro kaj la supre menciitaj sociolektoj.

num. nomo námi esp-o madje etimo komento ekzemplo
1. temporalo(#1) vákti-pádzi dum, je -kor Hung.: -kor ne ekzistas kitaka ekvivalento gódikor(#t)
2. abesivo(#2) pa-pádzi sen -tlen(#3) Hung.: -tlen házutlen

Mansja dialekto / Tla Mánsja ráźdu

En la Mansja dialekto ekzistas pliaj kazoj kaj kelkaj havas alian finaĵon.

num. nomo námi esp-o mansje etimo ekzemplo
1. abesivo(#1) pa-pádzi sen -tal OrMans.: -tal (-täöl)(#2) házutal
2. akuzativo kàjloso-pádzi -n -m OrMans.: -mə(#3) házum
3. lativo gegàmi-pádzi al -nə OrMans.: -nə(#4) házunə
4. ablativo skèto-pádzi de -nəl OrMans.: -nəl(#5) házunəl

Adverbaj kazoj / aw-sónari pádziri

Ĉi tiu kategorio de kazoj ekzistas laŭ la ideo de diversaj lingvoj, kiel ekz. finna kaj estona.

a) Primaraj / ójnomari

num. nomo námi esp-o kitake etimo ekzemplo
1. prolativo per; laŭvoje de -jce(#1) Fin.: -itse(#2) jámujce(#3)

Al la sekva ĉapitro
22.03.2024