Adpozicioj / bejdéturi
3. Prepoziciaĵoj / pìre-détuàsori
Al ĉi tiu vortklaso apartenas nur malmultaj formoj, kies bazo ĉiam estas alia klaso (substantivo, adverbo aŭ verbo). Krome al ĉi tiu klaso apartenas kelkaj verbo-prepozicioj. La ĉi-tieaj formoj ĉiam bezonas iun kazon ĉe la sekva substantivo. Kelkfoje per la kazo okazas la distingo inter la sencoj.
Ĉiuj prepoziciaĵoj je la finaĵo -aw ankaŭ povas esti uzataj kiel adverboj, tiam forlasante la rilatan kazon.
a) Verba bazo / gèra-sóna uráho
| vorto |
senco |
kazo |
bazo |
senco baza |
etimo |
| ćáskaw |
responde al |
-ku |
na-ćáska |
respondi |
Keĉ.: chaskiy |
| dáke-gu |
danke al, dank´al |
X |
na-dáka |
danki |
Lit.: dėkóti, Ger.: danken |
| djónaw |
prepare al |
-mut |
na-djóna |
prepari; pretigi |
Vj.: dọn |
| gápaw |
renkonte al |
-ku |
na-gápa |
renkonti |
Vj.: gặp |
| len(#V) |
sur -n; supren |
-ku | len |
supren(mov)iĝi |
Vj.: lên |
| ra(#V)(#1) |
el |
X |
ra(#1) |
el(mov)iĝi |
Vj.: ra (Ger.: raus) |
| suŋ(#V) |
de sur; malsupren |
-ket; -ku |
suŋ |
malsupren(mov)iĝi |
Vj.: xuống |
| vao(#V) |
en -n |
X |
vao |
en(mov)iĝi |
Vj.: vào, vaò |
- #1: Varianto rao.
- #V: La distingo inter baza kaj prepoziciaĵa sencoj okazas per la sintakso, do per la vortordo.
b) Substantiva bazo / nàmi-sóna uráho
| vorto |
senco |
kazo |
bazo |
senco baza |
etimo |
| ánsaw |
favore |
-mut |
ánsu |
favoro |
Gt.: ansts, Mn.A.Ger.: anst |
| bátlaw |
honore |
-mut |
bátli |
honoro |
Tlng.: batlh |
| béc(aw) |
rilate |
-ku |
béci |
rilato |
Ger.: Beziehung |
| dákmaw |
baze |
-ku, (-ni) |
dákmu |
grundo |
Luv.: dakam |
| mésaw |
meze |
<ural.>(#1) |
mési |
mezo |
Alb.: mes-i, Gr.: mésê, méso |
| mése |
meze de |
-ket |
| námaw |
nome |
-ni |
námi |
nomo |
Ger.: Name, Turk.: nam (Fin.: nimi) |
| śi-bédaw, śi-bédipi |
ĉi-flanke |
-ni |
bédi |
flanko |
Ur.: bedë |
| tílaw(#2) |
malantaŭe |
-tap, -tan, -tas |
tílu(#3) |
malantaŭa flanko |
Pl.: tyl |
| wítaw |
direkte |
-ket; -ku |
wítu |
direkto |
Maanjan: witu (Jav.: wëtu, Bima: watu) |
| wújpaw |
escepte |
-ni |
wújpi |
escepto |
mi |
| Ĉieldirektoj |
| altpátaw(#4) |
okcidente |
-ni |
altpáti(#5) |
okcidento |
Turk.: alt + Sans.: pat- |
| dáksaw |
sude |
-ni |
dáksi |
sudo |
Ind.: daksina |
| wílaw |
wíli |
Map.: wilhi |
| nóstaw |
oriente |
-ni |
nósti |
oriento |
Fin.: nousta, nostaa |
| notámaw |
norde |
-ni |
notámo |
nordo |
Ĉjn.: notäma |
| pîkaw(#6) |
pîku(#6) |
Map.: piku |
- #1: Per diversaj "uralecaj" kazoj eblas distingi inter "meze en" kaj "meze sur" ktp. (Ekz. Mésaw lésubep testéja házu. "Meze en arbaro staras domo." kaj Mésaw pjásipep telájga peoso. "Meze sur placo kuŝas hundo.")
La kombino "meze en" povas esti tradukata per postpozicio, nome jódwe' aŭ késwe'.
- #2: Varianto tylaw.
- #3: Varianto tylu.
- #4: Varianto altpát¸aw.
- #5: Varianto altpát¸i.
- #6: Dua tonemo pro na-píka "kuiri"
c) Adjektiva bazo / ojta-sóna uráho
| vorto |
senco |
kazo |
bazo |
senco baza |
etimo |
| kájlaw |
proksime |
-ku |
kájla |
proksima |
Keĉ.: ckaylla, kaylla |
| sój(aw) |
sekve |
-ni |
sója |
sekva |
Ĉer.: so-i |
| véćaw |
aparte de |
-ket |
véća |
aparta |
Alb.: veç |
d) Adverba bazo / aw-sóna uráho
| vorto |
senco |
kazo |
bazo |
senco baza |
etimo |
| dvas(aw) |
diagonale |
der |
dvas |
diagonale |
Pld.: dwas |
e) Lokaj kunmetitaj skemoj
La sekvaj prepoziciaĵoj estas uzataj kun la genitivo, same kiel en du el la kvar resp. tri modelaj lingvoj, nome la germana kaj la latva. Krome la skemeco estas iomete subtenata de la hungara, en la unua grupo, kvankam tie alia kazo aperas antaŭ la koncerna postpozicio.
Laũ la germana skemo kun -halb, kiel ekzemple innerhalb "ene, interne de"
| germane |
finne |
hungare |
latve |
kitake |
senco |
etimo1 |
etimo2 |
etimo3 |
| außerhalb |
ulkopuolella(#1) |
kívül |
ārpus |
íspuole, íspuolipi(#2) |
ekstere |
Rus.: из [iz] |
Fin.: puoli |
Keĉ.: -pi |
| vínpuole, vínpuolipi(#3) |
Mn.Pr.: winna |
| innerhalb |
sisäpuolella(#1), sisällä |
belül |
iekšpus |
énpuole, énpuolipi(#4) |
ene , interne |
= |
| oberhalb |
yläpuolella(#1), yllä(#A) |
felül |
augšpus, virspus |
iúppuole, iúppuolipi(#5) |
supre |
Gt.: iupa |
| unterhalb |
alapuolella(#A)(#1) |
alul |
apakšpus, lejpus |
zémpuole, zémpuolipi(#6) |
malsupre |
Ltv.: zem |
| ánćpuole, ánćpuolipi(#7) |
Toĥ.: âñc 'unten' |
| áltpuole, áltpuolipi(#8) |
Turk.: alt |
- #1: Alternative troveblas formoj kun aliaj kazofinaĵoj, nome „ulkopuolelta, ulkopuolelle“ (en "Suomi Saksa Suomi taskusanakirja", paĝo 551, kaj en la finna vikivortaro), „sisäpuolelta, sisäpuolelle“ (en "Sekundäre Flexionsbildung", volumo 18/2, paĝo 706, kaj en finna vikivortaro), „yläpuolelta, yläpuolelle“ (en finna vikivortaro) kaj „alapuolelta, alapuolelle“ (en "Langenscheidts Praktisches Lehrbuch Finnisch", paĝo 205, kaj en la finna vikivotaro). Laŭ tio eblas Kitake meti -ku aŭ -ket anstataŭ -pi.
- #2: Varianto íspũlp.
- #3: Varianto vínpũlp.
- #4: Varianto énpũlp.
- #5: Varianto jú(p)pũlp.
- #6: Varianto zémpũlp.
- #7: Varianto ánćpũlp.
- #8: Varianto ál(t)pũlp.
- #A: Krome estas adverbo.
Laŭ la germana skemo kun -seits, kiel ekzemple diesseits "ĉiflanke"
| germane |
finne |
latve |
kitake |
senco |
etimo1 |
etimo2 |
etimo3 |
| andererseits |
toisalta |
otrpus |
kítpuole, kítpuolipi |
aliflanke |
Lit.: kitas (Ltv.: cits) |
Fin.: puoli |
Keĉ.: -pi |
| beiderseits |
muolemmin puolin(#A) |
abpus |
dówpuole, dówpuolipi |
ambaŭflanke |
Ĉin.: 都 [dōu] (Kant.: dêu3 'Paar')(#1) |
| diesseits |
tälää puolen |
šaipus(#2)(#A) |
śípuole, śípuolipi |
ĉiflanke |
Lit.: šis, Ltv.: šis, šī |
| jenseits |
toisella puolella, tuolla puolen |
viņpus(#A) |
nújpuole, nújpuolipi |
transe |
Fin.: nuo & Kopt.: nai |
- #1: Sence influita de la indonezia „dua“ "du".
- #2: Subtenata de la parenca litova „šiàpus“.
- #A: Krome ankaŭ estas adverbo.
Al la sekva ĉapitro
16.01.2022