Kitakujo 

Adpozicioj / bejdéturi

1. Prepozicioj, ordigitaj laŭ la Kitaka / pìre-déturi bilpáŋari loŋ tla Kitaka

Ili ĉiam postulas post si la nominativon. Necesa distingo okazu ĉe la prepozicio mem.

a) Lokaj / pjásari

Distingo / únśu

Laŭ finno-ugraj modeloj okazas ĉe kelkaj vortoj tri-forma skemo laŭ aldirekto (-ku), loko (-saj) kaj dedirekto (-ket). Sed la markiloj aperas ĉe la prepozicioj laŭ diversaj lingvoj kaj en la finno-ugraj lingvoj ja ĉefe temas pri postpozicioj.

La sekvaj lingvoj influis la pozicion de la distingilo:

• angla (kiel en „into“ "en -n" apud „in“ "en" kaj „onto“ "sur -n" apud „on“ "sur")
• volapuka (kiel en „ini“ "en -n" apud „in“ "en" [vidu en la reto, paĝo 137 (dosiere 11)])
• iomete subtenas fojfoje Mn.Gr.: ὑπέκ 'out from under' ("de sub") (el ὑπό 'under' ("sub") kaj ἐκ) kaj διέκ 'out through' ("el tra") (el διά 'through' ("tra")).

La sekvaj lingvoj influis la ĉiaman ĉeeston de distingilo:

• indonezia (kiel en „di mana“ "kie", „ke mana“ "kien" kaj „dari mana“ "de kie"^(#1); „di sana“ "tie", „ke sana“ "tien" kaj „dari sana“ "de tie"^(#2))
• malaja (kiel en „di dalam“ "en", „ke dalam“ "en -n" kaj „dari dalam“ "el"^(#3))

• #1: Laŭ "Kauderwelsch Band 1+, Indonesisch Wort für Wort", paĝoj 50-51.
• #2: Paĝo 51.
• #3: Laŭ "Kauderwelsch Band 26, Malaiisch Wort für Wort", paĝo 44.

Krome la triopa distingo estas subtenata de lokaj adverboj en diversaj ĝermanaj lingvoj, kies distingiloj ankaŭ aperas je la fino.

Dialektoj / ráźduri

Kelkaj dialektoj^(#1) plilarĝigas la skemon al kvar formoj laŭ Neneca resp. Eneca modelo de postpozicioj. Dialektoj sen la aldona kazo, sed kun prepozicioj uzas tiam kombinon el adverbo je -aw kaj rilata prepozicio^(#2).

• #1: La dialekto kun aldona perlativo je -dor, do en la regionoj Dóŋk-akti, Ráv-akti, Tójk-akti de Kitakujo kaj la regionoj Jáśk-akti, Twéd-akti, Rújk-akti, Svót-akti, Kvónt-akti de najbaraj lingvoj povas havi ion tian: éndor "ene laŭ".
• #2: Ekzemple dóraw kaj zémsaj, en Pílto laríta dóraw zémsaj túli. "Pilko rulis laŭvoje sub seĝo.".

Listo / ólo

1.	ajs'(*)	malantaŭ	Ltv.: aiz	Máksu teístua ájssaj Úti.	Makso sidas malantaŭ Utino.
2.	alt'(*)	sub	Turk.: alt; Fin.: alta, Est.: alt(#1)	Krétori tezíva áltsaj zémi. Êluko telópa áltku lápo-dáko. Émi tegáma áltket túli.	Talpoj loĝas sub la tero. Besto kuras sub foliaron. Ŝi venas de sub seĝo.
3.	an(a)mése	inter	Gr.: anámesa	Íti telájga anamése kum dádari kílniri.	Itino kuŝas inter tri grandaj kverkoj.
4.	ánde	trans	Alb.: andej	Ému tepláva ánde réko.	Li naĝas trans rivero.
5.	anpíre'(*)	malantaŭ	Sans.: an-, Gr.: αν- [an-] + Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran	Ému testéja anpíresaj pérki.	Li staras malantaŭ muro.
6.	ántar'(*)(#2)	inter	Ind.: antara, antar- < Sans.: antarā	Lo tezíva ántarsaj hewrúnuri. Émi tekójva émon ántarku ísko. Paj tetáka túldin ántarket túliri.	Ili loĝas inter amikoj. Ŝi metas ĝin inter ion. Li prenas tablon de inter seĝoj.
7.	apa	de (loke)	Sans.: ápa, Mes.: apa	Paolu lagáma ápa Dvíki.	Paŭlo venis de Dviko.
8.	bej'(*)	ĉe	Afr. by [bej], Ger.: bei [baj] (k-u Aktk.: b´ey 'LOC')	Mu testéja béjsaj hewrúnu. Émo tegáma béjku házu. Vo telópa béjket púmu.	Mi staras ĉe amiko. Ĝi venas al domo. Ni kuras de ĉe arbo.
9.	dao(V)	al, ĝis	Ĉin.: 到 [dào] 'ankommen; nach, zu, in'	Paolu lagéja dao Íti.	Paŭlo iris al Itino.
10.	der	tra	Pld.: dörch	Mu tegéja der dvári.	Mi iras tra pordo.
11.	do(#3)	ĝis(#3)	Ukr.: do, Pl.: do (Skotg.: do 'zu (in Richtung auf)')	Lo teâka do Dvíki. Pílto lapáda do up dâko. Tétli laríta do en bálti.	Ili veturas ĝis Dviko. Pilko falis ĝis sur tegmento. Roko rulis ĝis en marĉo.
12.	duj	al	Ĉin.: 对 [duì]	Ísu tegéja duj hewrúno.	Li iras al amiko.
13.	en'(*)	en	=	Ému tezíva énsaj Berlíni. Máji telópa énku(#4) házu. Émi tegáma énket(#5) saodu.	Li loĝas en Berlino. Majino kuras en domon. Ŝi venas de en ĝardeno. (=el).
14.	gu	al; ĝis	Irl.: gu (gus), Skotg.: gu 'nach'	nagugéja	aliri
15.	háde(#6)(#G)	ĝis	Ind.: had
16.	ílge(#G)	laŭ	Lit.: ilgai(#7)	Gogéja ílge téme derógu!	Iru laŭ tiu vojo!
17.	is'(*)(#8)	el; ekster	Rus.: из [iz]; Lit.: iš (Blr.: z)	Paolu tezíva íssaj Berlíni. Émo telénta ísku házu. Íri tegáma ísket gerádi.	Paŭlo loĝas ekster Berlino. Ĝi flugas el domo. Irino venas de ekster urbo.
18.	ku(#9)	al	Pl./Slvk./Ma.Sor.: ku (A.Sor.: ke, Rus.: ко [ko])	Ítki teâka ku Berlíni.	Itkino veturas al Berlino.
19.	kveś'(*)	sub	Geo.: ქვეშ [kveš] 'under' ("sub")	Krétori tezíva kveśsaj zémi. Êluko telópa kveśku lápo-dáko. Émi tegáma kveśket túli.	Talpoj loĝas sub la tero. Besto kuras sub foliaron. Ŝi venas de sub seĝo.
20.	len(V)	sur -n, supren	Vj.: lên 'hinaufbewegen; auf, hinauf'	Lo telénta len góri.	Ili flugas sur monton.
21.	mése	meze de	Alb.: mes <+Abl.>	Wápu tezíva mése lésu.	Ŭapuo loĝas meze de arbaro.
22.	nábi(*)	apud	Pld.: na bi	Ému tezíva nábi (aŭ nábisaj) stácju. Émi telópa nábiku házu. Míco lalópa nábiket wásimi.	Li loĝas apud stacio. Ŝi kuras apud domon. Kato kuris de apud dometo.
23.	ohi	preter	Fin.: ohi	Paolu lagéja ohi mújdajko.	Paŭlo iris preter vendejo.
24.	ólke	ĉirkaŭ	Vab.: olka	Ŋópu sjelénta ólke árdi.	Ngópuo flugos ĉirkaŭ la mondo.
25.	on'(*)	sur	Angl.: on	Lísi tezíva ónsaj pélto.	Lisino loĝas sur kampo.
26.	ot(#10)	de	Rus.: от [ot] (A.Sor.: wot, Ma.Sor.: wót, Blr.: ad)	Ému tegáma ot Berlíni.	Li venas de Berlino.
27.	pérne	trans	Gr.: περαν [peran]	Pérne réko tedzája káwri.	Trans rivero troviĝas bovoj.
28.	píre'(*)	antaŭ	Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran	Vo teístua píresaj házu. Lo tegáma píreku házu. Émi tegéja píreket saodu.	Ni sidas antaŭ domo. Ili venas antaŭ domon. Ŝi iras de antaŭ ĝardeno.
29.	pret'(*)(#11)	kontraŭ	Ltv.: pret (Rus.: против [protiv], Blr.: (na)suprac')	Ému teístua prétsaj émi. Jóhu tedánja prétku stíni.	Li sidas kontraŭ ŝi. Joho batas kontraŭ muron.
30.	pśi	ĉe	Pl.: przy	Pśi naj ŋuj nem tegéra témaw.	Ĉe ni oni ne faras tiel.
31.	ra(V)(#12)	el	Vj.: ra 'hinausbewegen; aus, hinaus' (& Ger.: raus)	Káti telópa ra lésu.	Katino kuras el arbaro.
32.	rać(#13)	ĉirkaŭ	apartigita el rátu "rado"	Bámbori telópa rać púmu.	Infanoj kuras ĉirkaŭ arbo.
33.	sírke		Lat.: circa	Bámbori telópa sírke púmu.
34.	suŋ(V)(#14)	malsupren (al/de)	Vj.: xuống 'hinunterbewegen; hinunter' (& Lat.: sub)	Áplo tepáda suoŋ ot púmu.	Pomo falas malsupren de arbo.
35.	śpûl(*)(#15)	cis, maltrans	Lit.: šis + Fin.: puoli	Paolu tezíva śpûlsaj réko.	Paŭlo loĝas cis/maltrans rivero.
36.	úke(#16)(#G)	tra	Keĉ.: uku 'Loch' + Fin.: läpi	úke stíni	tra muro
37.	up'(*)(#17)	sur	Pld.: up, (op) (Ndl.: op)	Bámbo teístua úpsaj légo. Ému tepúira úpku púmu. Ísko tepáda úpket túli.	Infano sidas sur lito. Li grimpas sur arbon. Io falas de sur seĝo.
38.	úpre'(*)(#18)	super	Sans./Pli.: upari, Bng.: upore Hin.: ūpar(#19)	Léntmaśíno telénta úpresaj gerádi. Émo telénta úpreku házuri. Áplo tepáda úpreket saodu.	Flugmaŝino flugas super urbo. Ĝi flugas super domojn. Pomo falas de super ĝardeno.
39.	vao(V)	en -n	Vj.: vào 'hineinbewegen; in, hinein' (& Rus.: в(о) [v(o)] "en")	Émi tegéja vao házu.	Ŝi iras en domon.
40.	watu(#20)	de (loke)	Bim.: watu 'von … her'	Mári lagáma watu pélto.	Marino venis de kampo.
41.	zem'(*)	sub	Ltv.: zem(#21)	Zémsaj búmi tezíva krétori.	Sub la tero vivas talpoj.

• #1: Parencas Hung.: alatt, Fin.: alla, alle, Est.: all.
• #2: Varianto ántre'.
• #3: En kelkaj dialektoj signifas "al", laŭ la keltaj lingvoj.
• #4: Tio similas laŭ la estiĝo al la angla prepozicio „into“ estiĝinta el „in” kaj „to“, tiel ke eĉ la sinsekvo estas la sama.
• #5: Tio similas laŭ la estiĝo al la rumana prepozicio „din“, kiu estiĝis el la latinaj vortoj „de“ kaj „in“. Sed la sinsekvo estas inversa en la Kitaka.
• #6: Ĝemelo hádi "limo".
• #7: Laŭ la modelo de la germana „längs, entlang“ (el „lang“), la latva „gar“ (el „garš“) kaj la albana „gjatë“ (el „gjatë“). Krome ankaŭ la finna postpozcio „pitkin“ baziĝas sur la koncerna adjektivo „pitkä“, same kiel la estona prepozicio „piki“ baziĝas sur la koncerna adjektivo „pikk“ kaj la enca postpozcio „d'abʒan“ baziĝas sur la adjektivo „d'abu“. En la itala la prepozicio kaj adjektivo estas eĉ identaj, nome „lungo“.
• #8: La varianto pri konsisto, materialo aŭ io tia ja estas ísot.
• #9: Subtenata de la Oŝiŭamba lingvo, kvankam ĝi tie estas prefikse uzata jene „ku-ye“ "al li/ŝi; ĉe li/ŝi". Variantoj ke (Subtenata de la indonezia resp. malaja lingvoj, kvankam ĝi tie antaŭas la signifan parton de la prepozicio, ekzemple „ke dalam“ "en -n".); ki (El Maor.: ki, sed kitake nur en la senco "al", ne en la senco "per".); ko (El Hin.: ko, kvankam tie temas pri postpozicio kaj tie mankas la distingo inter ku, -ku kaj -ge. En dialektoj, kie anstataŭ ko- "ek-" ekzistas la varianto kǫ-. La formo ko estas krome subtenata de la Oŝiŭamba lingvo, kvankam ĝi tie estas prefikse uzata jene „koWenduka“ "al Vindhoko". Krome subtenata de la transskribo [ko] de la rusa vorto „ко“.).
• #10: Dialekto wot.
• #11: Dialekto prat, prot.
• #12: Varianto rao.
• #13: Inspirita de la rilato de Ĉeĥ.: kolem "ĉirkaŭ" al kolo "rado".
• #14: Varianto suoŋ, dial.: sup (suop). La distingo de la sencoj okazas per kazo aŭ alia postmetita prepozicio jene "malsupre de" suŋ N-ket aŭ suŋ ot N kaj "malsupre al" suŋ N-ku aŭ suŋ ku/dao N (N = substantivo aŭ pronomo).
• #15: Mallongigita el la prepoziciaĵo śí-puole "ĉi-flanke", sinonimo de la prepoziciaĵo śi-bédaw "ĉi-flanke".
• #16: Ĝemelo úku "truo".
• #17: Dialekto op, laŭ Afr. op [Laŭ Kaud. 9, Südafrika 3 in 1, paĝo 21, 58, 125, 159, 171] kaj Mn.Sve.: op 'auf' [Laŭ 'Der samische Einfluss auf die skandinavischen Sprachen', paĝo 141].
• #18: Varianto úpar.
• #19: Parencas Ger.: über, Lat.: super, Gr.: υπερ [iper < hüper].
• #20: Varianto wat.
• #21: Parencas Ltv.: zeme 'Land, Erde' ("lando, tero"). Ankaŭ en Lug.: wansi wa 'unter, unterhalb von' estas simila rilato al substantivo wansi 'Boden' ("grundo, tero"). Komparu Sva.: chini ya 'unter' ("sub") kaj chini (substantive) 'Erde, Grund, Boden' ("tero, grundo") kaj (adjektive) 'niedrig' ("malalta") kaj (adverbe) 'unten; herunter; hinunter, nach unten, abwärts' ("malsupre; malsupren").
• #V: Ankaŭ estas uzataj kiel verboj.
• #G: Ili estiĝis per gramatikigo.
• (*) Ili estas diferencigataj per: -saj (loko), -ku (al-movo) kaj -ket (de-movo). Ĉe nábi la fina -saj povas for(r)esti.

b) Tempaj / váktari

1.	anpíre'i(#1)	post	Sans.: an-, Gr.: αν- [an-] + Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran	Anpíre'i ekdik gódiri mu sjetójpuletja.	Post dudek jaroj mi pensiuliĝos.
2.	ántar'i(#2)	inter	Ind.: antara, antar- < Sans.: antarā	Ántar'i díkenśe va ekdíkenśe tòlvukúvoni ému lagérsa.	Inter la deka kaj dudeka de decembro li laboris.
3.	bért'i(#G)	dum	Som.: ber "tempo" + dif.k.: -t-	Ému lamáka bért'i ojn óri.	Li manĝis dum unu horo.
4.	dó'i	ĝis	Ukr.: do, Pl.: do (Skotg.: do 'zu (in Richtung auf)')	dó'i pasdin	ĝis morgaŭ
				do píre'i bázari gódiri	ĝis antaŭ kelkaj jaroj
5.	én'i	en	=	Én'i ic díno ému laéta kek áplorin.	En unu tago li manĝis kvar pomojn.
6.	isbér'i	ekde	Rus.: из [iz]; Lit.: iš (Blr.: z) + Som.: ber & Turk.: beri	Isbér'i kvúber tu tegérsa témilan?	Ekde kiam vi laboras tie?
7.	ís'i(#1)	el	Rus.: из [iz]; Lit.: iš (Blr.: z)	Téme búku teésa ís'i dikbátenśe gòdisínto.	Ĉi tiu libro estas el la dekoka jarcento.
8.	óta'i(#3)	ekde	Hung.: óta	Óta'i ek gódiri mu tezíva témilan.	Ekde du jaroj mi loĝas ĉi tie.
9.	pás'i(#1)	post	Alb.: pas, Per.: paß	Pás'i kekgóda ansâweśo émi lamóra.	Post kvarjara malsano ŝi mortis.
10.	píre'i(#1)	antaŭ	Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran	Píre'i ic díno émi lagáma.	Antaŭ unu tago ŝi venis.
11.	sírke'i	ĉirkaŭ	Lat.: circa	Lo lákomáka sírke'i ójnenśe óri.	Ili ekmanĝis ĉirkaŭ unua horo.
12.	své'i(#G)(#1)	por	Ger.: Zweck [cvek]	Své'i kek pércori ému tetáka pílton.	Por kvar minutoj li prenas pilkon.

• #1: Krom tio estas postpozicio, kiu havas alian sufikson, nome -no.
• #2: Varianto ántre'i. Laŭ Ger.: „zwischen“ kaj Hung.: „között“.
• #3: Estas krom tio ankaŭ postpozicio, sed heredis la statuson de prepozicio el la neparencaj suprasoraba „wot“ "ekde; de" kaj pola „od“ "ekde; de".
• #G: Ili estiĝis per gramatikigo.

c) Aliaj / kítari

1.	álse(#1)	krom	Lat.: alius	Álse śi-témo gotáka áte témon.	Krom ĉi tio prenu ankaŭ tion.
2.	ćin(#2)(#G)	far	A.Sor.: činić (Ma.Sor.: cyniś) Hung.: csinál	Tla tôlkeni "Hámletu"ni ćin Zamenhófu.	La traduko de "Hamleto" far Zamenhof.
				Tla tôlkeni ot "Hámletu" ćin Zamenhófu.
3.	dac(#3)(#G)	malgraŭ	Hung.: dac 'Trotz'	dac témo	malgraŭ tio
4.	diŋ(#4)(#G)	per	Ger.: Ding	Míco nem temáka diŋ mákelori.	Kato ne manĝas per manĝiloj.
5.	do	ĝis	Ukr.: do, Pl.: do (Skotg.: do 'zu (in Richtung auf)')	Do piŋ rúnuri lagáma múku.	Ĝis kvin viroj venis al mi.
6.	giw(#5)(#6)	al	Angl.: give [gif](#6)	Paj tedája mákason giw Píku.	Li/ŝi donas manĝaĵon al Piko.
7.	iloke(#7)(#G)	anstataŭ	Sve.: i "en" + Lat.: locus [lokus]	Ilóke témo godája ískon kítan!	Anstataŭ tio donu ion alian!
8.	ísre(#8)	krom	Rus.: из [iz] + Ger.: außer [auser]	Ísre máso mu vojkáwpa pómsin.	Krom viando mi aĉetos tomaton.
9.	ísot(#9)	el	Rus.: из [iz] + от [ot]	Ísot kvo teísna súvo?	El kio konsistas akvo?
10.	jup(#10)(#G)	po	Keĉ.: yupay [jupaj]	Jup kum áplori lo lamáka.	Po tri pomoj ili manĝis.
11.	koas(#11)(#G)	pro	Angl.: cause [ko:z]	Ému teésa gjúpa koas nem-úkćo.	Li estas stulta pro nelerno.
12.	loŋ	laŭ	Angl.: long, TokP.: long	Paj tegérsa loŋ solságo.	Li laboras laŭ ordono.
13.	mêa(#12)	kun	Gr.: με, μ´ [me/m´], Alb.: me & Ar.: ma´a, Malt.: ma', Nub.: ma	Mu temáka sámlon mêa mútap(#13) áhhu.	Mi manĝas supon kun mia frato.
14.	ómpe	pri	Km.: å.mpii	Lo latóka ómpe Újtu.	Ili parolis pri Ujto.
15.	pa	sen	Alb.: pa	Ému lavéenléga pa mákaso.	Li enlitiĝis sen manĝaĵo.
16.	su(#12)	kun	Lit.: su	Ému lasvápa su ísi.	Li dormis kun ŝi.
17.	sve(#G)	por	Ger.: Zweck [cvek]	Témo teésa sve tu.	Tio estas por vi.
18.	taw(#14)	de, da	Pld.: tau	lit taw málko(#15)	iom da lakto
19.	tems(#G)(#16)	pri	Ger.: Thema	Ému tegvára tems istúsu.(#17)	Li babilas pri sensencaĵo.
20.	veŋ(#18)	pro	Isl.: vegna, Ger.: wegen	Ému teésa gjúpa veŋ nem-úkćo.	Li estas stulta pro nelerno.

• #1: Dialekto álś.
• #2: El na-ćína "fari", laŭ la maniero de la esperanta vorto „far“, kiu estiĝis el „fari“.
• #3: Krom tio ankaŭ estas postpozicio. Ĝemelo dáco "spito, obstino".
• #4: Sinonimo estas la kazo je -pe (instrumentalo).
• #5: Malnova ortografio giú kaj varianto gy [gï, gü]. Ĝi estas regiona sinonimo de la kitaka dativo, sed ne de la lativo! En malgranda parto de regiono ĝia uzo similas al Akn.: „ma“ en „o-yɛ adwuma ma ne nua barima no.“ 'er macht Arbeit für seinen Bruder' ("li faras laboron por sia frato.") [Laŭ 'Die Evolution der Sprache', paĝo 261], jene Paj tegawína ŋánon giw sáwtap^(#10) vélu.
• #6: Influita de la ĉina 给 [gěi] "doni; al, por". Tio similas al tiel nomata seria verbo, kiu ekzistas en diversaj kreolaj lingvoj, kiuj baziĝas sur la portugala lingvo. [Laŭ "Sprachwandel uns seine Prinzipien", paĝoj 128-129]
• #7: Ĝemelo lôku "ejo, loko", kun dua tonemo pro na-lóka "ĝoji".
• #8: Varianto ísar.
• #9: Nur se temas pri konsisto, pri ingredienco de manĝaĵo, bakaĵo aŭ trinkaĵo, pri parto de maŝino aŭ io tia. Sence similas al la lakota postpozicio „oŋ“ 'aus (Material), unter Verwendung von ...'. [Laŭ "Kauderwelsch Band 193, Sioux / Lakota Wort für Wort", paĝo 53]
• #10: Ĝemelo na-júpa "nombri".
• #11: Ĝemelo káwsu "kaŭzo".
• #12: Sinonimo estas la kazo je -ga (komitativo).
• #13: Jen finaĵo de nefordonebla posedo.
• #14: Ĝi esprimas apartenon.
• #15: Pli ofte estas uzata lit málkowak, kun partitiva kazo.
• #16: Kutime estas ómpe.
• #17: Kutime estas Ému tegvára ómpe istúsu..
• #18: En multaj regionoj estas postpozicio, laŭ la germana etimo.
• #G: Ili estiĝis per gramatikigo.

Pliaj prepozicioj ekzistas en la dialektoj kaj najbaraj lingvoj.

Al la sekva ĉapitro
20.05.2024