Kitakujo 

Ŝanĝo de la vortspeco / mútoseni sòno-rúśini

Parte laŭ "Ausführliche Sprachlehre des Esperanto", de Prof. Dr. Göhl

Tio okazas per ŝanĝo de iu finaĵo kaj parte aldono de iu afikso.

a) El substantiva bazo / ísot nàmi-sóna uráho

- Substantivoj / nàmi-sónori

Vorto Senco Kategorio Etimo
śúru knabo persono Eg.: ŝúre
véjnu vino vera aĵo Est.: vein
vákti tempo pens-aĵo Per.: vağti, Ind.: waktu, Nub.: wákti, Ar.: wakt

- Adjektivoj / òjta-sónori

I. de -o

apartenanta al iu persono aŭ aĵo

bápa házu patra domo domo de patro  
máma áwto patrina aŭto aŭto de patrino  

karaktera por ĝi

Dvíka stácju Dvika stacidomo    
Úśia záŋo Usona karaktero    
májlka úru reĝa urbo    
notáma nárśu norda klimato    
bárna infana -eśa -eca

II. el -o (materialo)

Vorto Senco Baza formo Senco
móka ligna móku ligno
śíla vitra śíli vitro
sóta silka sóto silko
kíva ŝtona kívi ŝtono

III. kun -o

ápla púmu poma arbo    
kíva púti ŝtona vojo    
déba gátu polva strato    

- Adverboj / aw-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
símaw buŝe sími buŝo
alépaw vulpe alépu vulpiĉo, virvulpo

- Verboj / gèra-sónori

I. se radiko estas persono: kiel -o konduti, ludi la rolon de -o

Vorto Senco Baza formo Senco
na-májlka reĝi májlku reĝo
na-gíća gasti gíći gasto
na-plúta friponi plútu fripono
na-ćúta azeni ćútu azeno

II. se radiko estas aĵo: fari por kio estas la aĵo

Vorto Senco Baza formo Senco
na-hámara marteli hámari martelo
na-páwsa pugni páwsu pugno
na-stápa bastoni stápu bastono
na-sóla sali sóli salo
na-sánta sabli sánto sablo
na-náma nomi námi nomo
na-uráha bazi uráho bazo

b) El adjektiva bazo / ísot òjta-sóna uráho

- Adjektivoj / òjta-sónori

Vorto Senco   Etimo
ékśa acida   Turk.: ekşi
ćéća ebria   Tlng.: chech
gjúpa stulta   Rus.: глупый [glupyj], Pl.: głupy

- Adverboj / aw-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
rípaw rapide rípa rapida
kájlaw proksime kájla proksima

- Substantivoj / nàmi-sónori

I. eco kiel "aĵo mem"

Vorto Senco Baza formo Senco
tépo varmo tépa varma
dólgo longo dólga longa
sâwo sano sâwa sana

II. la "tielo" kiel diras la radiko

Vorto Senco Baza formo Senco
tép(eś)o varm(ec)o tépa varma
sâw(eś)o san(ec)o sâwa sana

III. la kiel aĵo pensata eco

Vorto Senco Baza formo Senco
hév(as)o bon(aĵ)o héva bona
núr(as)o nov(aĵ)o núra nova

- Verboj / gèra-sónori

esprimi la koncernan econ

Vorto Senco Baza formo Senco
na-zólta verdi zólta verda
na-képa kapabli képa kapabla
na-líga egali líga egala
na-sémka simili sémka simila

c) El verba bazo / ísot gèra-sóna uráho

- Verboj / gèra-sónori

Vorto Senco   Etimo
na-táka preni   Isl.: taka
na-dánsa danci   Angl.: dans, Fr.: danser

- Substantivoj / nàmi-sónori

kiuj enhavas kaj la -ad- kaj -aĵ-sencojn

Vorto Senco Baza formo Senco            
ćéwto admiro na-ćéwta admiri ćéwteni  #1 admir(ad)o        
lúbo amo na-lúba ami lúbeni am(ad)o daw-lúbo amado lúbaso amaĵo
téndo ago na-ténda agi, fari téndeni ag(ad)o daw-téndo agado    
bíndo bindo na-bínda bindi bíndeni bind(ad)o daw-bíndo bindado bíndaso bindaĵo
gjálzo brilo na-gjálza brili gjálzeni bril(ad)o daw-gjálzo brilado gjálzaso brilaĵo
sómpo kolekto na-sómpa kolekti sómpeni kolekt(ad)o daw-sómpo kolektado sómpaso kolektaĵo
láwlo kanto na-láwla kanti láwleni kant(ad)o daw-láwlo kantado láwlaso kantaĵo
pélko lumo na-pélka lumi pélkeni lum(ad)o daw-pélko lumado pélkaso lumaĵo  #2
éto manĝo na-éta manĝi éteni manĝ(ad)o daw-éto manĝado étaso manĝaĵo
úćo okazo na-úća okazi úćeni okaz(ad)o daw-úćo okazado úćaso okazaĵo

- Adjektivoj / òjta-sónori

dum la participo je ru- esprimas nunan faron

I. ĉi tiu formo esprimas la nuran eblecon je tiu faro, kiu sub certaj kondiĉoj certatempe iĝos faro

kasúja kóptimo helpa persono ru-kasúja kóptimo helpanta persono  
ić-stéja bárno memstara infano ru-ić-stéja bárno memstaranta infano  
dájka tíki montra fingro      

II. aparteno

máka samgámo manĝa kunveno      
ráśta túldi skriba tablo      
engéja dvári enira pordo      
lúba sóno ama vorto      

- Adverboj / aw-sónori

Ŋuj lameméda tojn rástaw. Oni informis nin skribe.
súraw natóka flue paroli
lémtaw decide
slépaw kaŝe

d) El adverba bazo / ísot aw-sóna uráho

- Adverboj / aw-sónori

úftaw ofte   Gt.: ufta

- Adjektivoj / òjta-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
úfta ofta úftaw ofte

- Substantivoj / nàmi-sónori

       

- Verboj / gèra-sónori

       

e) El afiksoj / ísot gubánduri

- Substantivoj / nàmi-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
áno malo an- mal-
éśo eco -eś- -ec-
ási aĵo -as- -aĵ-
élo ilo -el- -il-

- Adjektivoj / òjta-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
ána mala an- mal-
róza disa roz- dis-
ájpa ema -ajp- -em-
átva ebla -atv- -ebl-
éśa eca -eś- -ec-
cúa opa cu- -ope
mása plia mas- pli

- Adverboj / aw-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
kóaw eke ko- ek-
njóaw ree njo- re-
ánaw male an- mal-
átvaw eble -atv- -ebl-
cúaw ope cu- -ope

- Verboj / gèra-sónori

Vorto Senco Baza formo Senco
na-íntja igi -intj- -ig-
na-étja iĝi -etj- -iĝ-
na-ájpa emi -ajp- -em-

f) El senfinaĵa bazo / ísot paánta uráho

RIM: Al tiu grupo apartenas apozicioj (prepozicioj kaj postpozicioj), nedevenaj adverboj (ekz.: ger "hieraŭ"), interjekcioj, onomatopeoj, bazaj numeraloj, sengenraj kaj tabelaj pronomoj.

- El nedevenaj adverboj kaj junkcioj estiĝas:

devenaj adverboj:

Vorto Senco Baza formo Senco
dja'aw #1 jene dja jen
némaw nee nem ne
nudínaw hodiaŭe nudín hodiaŭ

adjektivoj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
témawa tiela témaw tiel    
iskúbera iama iskúber iam    
temúbera tiama temúber tiam    
kulúbera ĉiama kulúber ĉiam    
témilana ĉi-tiea témilan ĉi tie    
nújilana tiea nújilan tie    
kúlilana ĉiea kúlilan ĉie    
kvítoma  #1 kioma kvítom kiom    
sójva plua sójve plu sójva líkteni plua restado
nudína hodiaŭa nudín hodiaŭ nudína nálśi hodiaŭa vetero
dja'a #2 jena dja jen    
doŋśa ĵusa doŋś ĵus    
tája troa taj tro    
tváwa tuja tvaw tuj tváwa ćásko tuja respondo
néma nea nem ne    
asípa kvazaŭa asípe kvazaŭ asípa hèvegéro kvazaŭa bonfaro

substantivoj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
kvíkoso kialo kvíkos kial márza kvíkoso stranga kialo
kvúbero kiamo kvúber kiam    
nisúbero neniamo nisúber neniam díno súntani nisúberoni tago de Sankta Neniamo
ískitomèko iometo ískitom iom léka ískitomèko malgranda iometo
íćo memo ić mem vóa íćo ¦ tója íćo nia memo
jóu jeso jo jes síta jóu hezita jeso
tájo troo taj tro tla tájo váktiso la troo da tempo
dja'o #1 jeno dja jen    
pasdíno morgaŭo pasdín morgaŭ    
táro sedo tar sed    
páto seo pat se    

verboj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
na-néma nei nem ne Manéma témon! Ne neu tion!
na-jóa jesi jo jes    
na-asípa kvazaŭi asípe kvazaŭ    

- El apozicioj estiĝas:

substantivoj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
píreo antaŭo píre' antaŭ Íti lasílma tla píreon házuni. Itino rigardis la antaŭon de domo.
sírkeo ĉirkaŭo sírke ĉirkaŭ Émi temóga tla házuni sírkeon. Ŝi ŝatas la ĉirkaŭon de la domo.
íso ekstero ís' ekster; el Tla íso házuni teésa óće mója. La ekstero de la domo estas tre bela.
préto kontraŭo pret' kontraŭ Kímupi mu temóća namáta házuni préton. Vintre mi povas vidi la kontraŭon de la domo.
díŋo pero diŋ per    
úpreo supero úpre' super Tik línturi temóća namáta házuni úpreon. Nur birdoj povas vidi la superon de la domo.
svéo poro sve por tla svéo la poro

adjektivoj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
nábia apuda nábi apud    
díŋa pera diŋ per    
ísra kroma ísre krom ísko ísra io kroma
pérna transa pérne trans Wéptaj tla pérnan derógin! Uzu la transan vojon.
úprea supera úpre' super    
zéma suba zem sub    
éna ena en' en Púclaj tla énan pútin! Purigu la enan vojon!
súa kuna su kun śi-súa tabelo ĉi-kuna tabelo

adverboj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
ílokaw anstataŭe íloke anstataŭ Ílokaw mu temáka káwkun. Anstataŭe mi manĝas kukon.
énaw ene en' en Éne teésa dáwto. Ene estas urso.
díŋaw pere diŋ per    
déraw trae der tra    
zémaw sube zem sub    
súaw kune su kun Lo lagáma súaw. Ili venis kune.
pásaw poste pás(i) post Paolu vojgáma pásaw. Paŭlo venos poste.
bértiaw dume bérti dum Bértiaw káto lamáka áćakun. Dume kato manĝis muson.

verboj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
na-íloka anstataŭi íloke anstataŭ Páwlu laíloka júpsin. Paŭlo anstataŭis komputilon.
na-nábia apudi nábi apud    
na-sírkea ĉirkaŭi sírke ĉirkaŭ Saodu tesírkea házun. Ĝardeno ĉirkaŭas domon.
na-díŋa peri diŋ per Ŋuj sjedíŋa gérson múmut. Oni peros laboron por mi.
na-préta kontraŭi pret kontraŭ    
na-úprea superi úpre' super    

- El numeraloj estiĝas:

substantivoj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
dikéki dekduo dikek dekdu Paolu lamáka dikékin kéksuriwak. Paŭlo manĝis dekduon da keksoj.
bázo  #1 kelko bázari kelkaj kúlen bázon ćíkuriwak ĉiujn kelkojn da paŝoj
pélo multo pélari multaj Wátu teméda pélon. Vatuo scias multon.
ékpiśi duoblo ek du Íti vojpáta ékpiśin púlini. Itino ricevos duoblon de mono.
kúmudo triono kum tri ek kúmudori du trionoj

V-u ankaŭ ĉe numeraloj!

adjektivoj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
kékpiśa kvarobla kek kvar kékpiśa gudáju kvarobla sumo
píŋuda kvinona piŋ kvin píŋuda swéni kvinona prezo
cukéka kvaropa kek kvar cukéka stéjinteni kvaropa starigo

V-u ankaŭ ĉe ordaj numeraloj!

adverboj:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
ójnaw unue ojn unu    
díkpiśaw dekoble dik dek    
ékudaw duone ek du    
cuékaw duope    
cupélaw multope pélari multaj    

- El pronomoj estiĝas:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
múo mio mu mi tla múo la mio

V-u ankaŭ ĉe posedaj pronomoj!

- El interjekcioj estiĝas:

Vorto Senco Baza formo Senco Ekzemplo Traduko
na-áhh-ica aĥi ahh aĥ    
na-vája vei vaj ve váje vee

Al la sekva ĉapitro
27.05.2015