Kitakujo 

Negacio / nemdíhi

En la Kitaka ekzistas diversaj eblecoj nei ion.

Partikuloj

maj ne(#1) Taj.: mài(#2) Ŋa maj temáka. Mi ne manĝas.
nem Hung.: nem Mu nem temáka.
néte nek Hung.: nem + Sans.: ati Míco tepíta néte véjnun néte rújpin. Kato trinkas nek vinon nek brandon.
śe(#3) ne(#4) Enc.: še Śe, mu nem teméda. Ne, mi ne scias.
Śe, mu njéśaź teméda.

Imperativo

ma- ne -u Sans.: > Cig.: ma,
Toĥ.B: & Kiĉ.: ma-
& Ar.: مَا []; ...
Maéta mícon! Ne manĝu katon!
na-(#1) Sk.: na, Cig.: na-, Per.: na- Nanjáma mícon!

Negacia verbo

na-njéśa ne(#1) Enc.: ńeś Mu tenjéśa naméda. Mi ne scias.
njéśaź Míco njéśaź teképa naćíta búkun. Kato ne kapablas legi libron.
njéśajed Mútap níni njéśajed tezíva. Mia avino jam ne vivas.
njéśasjak Prícu njéśasjak tetóka kiesperánton. Frico ankoraŭ ne parolas Esperanton.
kow-njéśa bonvolu ne Kownjéśa namáka mícon. Bonvolu ne manĝi katon.

Neaj konverboj

-guj(#1) sen -i Mong.: -гүй [-güj] Útu léjpin étaguj téon lapíta. Utuo trinkis teon sen manĝi panon.
-njéś(#2) Enc.: ńeś Íti źémljon étanjeś téon lapíta. Itino trinkis teon sen manĝi bulkon.

Afiksoj

Normale uzeblaj

an- mal- Sans.: an-, Gr.: αν- [an-], Arm.: ան- [an-] & Kor.: [an-] anmója malbela
pa-(#1) sen- Alb.: pa papúla senmona
-tlen-(#2) Hung.: -tlen(#3) púltlena

Laŭ gvarania modelo

Eblas esprimi privativon per la sufiksoj -guj (samfonta kiel la antaŭe menciita nea konverbo, kiel ekz. en tôlguj "nul"), -'ujŋ (el Gua.: 'ỹ).

Adjektivoj

En la Kitaka krome adjektiva finaĵo aldoniĝis al la vorto.

Kitake Senco Baza formo Senco Komento
ánt'ujŋa senfina, eterna ánti fino Pli malpli laŭ Gua.: apyra'ỹ 'eternal, infinite, without end' ("eterna, senfina").
apléwl'ujŋa(#1) sobra, malebria apléwla ebria Pli malpli laŭ Gua.: ka’u’ỹ 'sobrio'(#S) ("sobra").
kép'ujŋa malkapabla képa kapabla, pova Pli malpli laŭ Gua.: katupyry'ỹva 'incapaz, inexperto, inhábil'(#S) ("malkapabla, malsperta, mallerta")
kúj'ujŋa surda kúju orelo Pli malpli laŭ Gua.: apysa'ỹ 'deafness' ("surdeco", el apysa 'ear' ("orelo")).
kûl'ujŋa surda na-kûla aŭdi Pli malpli laŭ Gua.: hendu'ỹ 'deafness' ("surdeco", el hendu 'to listen, to hear' ("aŭskulti, aŭdi")).
na-njám'ujŋa fasti njam manĝi Inspirita de Gua.: karu’ỹ 'ayunar'(#S) ("fasti"), iomete subtenata de Tkp.: moku ala.
ŋóp'ujŋa vorema, nesatigebla bil-ŋópa sata Pli malpli laŭ Gua.: hyguatã'ỹ 'insatiable, gluttonous' / 'voraz, insaciable, glotón'(#S).
rúr'ujŋa malfekunda, sterila rúru frukto Pli malpli laŭ Gua.: a'ỹ 'estéril'(#S) ("sterila"), sed iomete subtenata de Ger.: unfruchtbar (el Frucht), Pl.: bezpłodny (el płód).
sás'ujŋa facila sása malfacila Pli malpli laŭ Gua.: hasy'ỹ 'sencillo, fácil'(#S) ("facila").
Numeraloj
Kitake Senco Baza formo Senco Komento
tôl'ujŋ nul na-tôla nombri Pli malpli laŭ Gua.: papa'ỹ.
Substantivoj
Kitake Senco Baza formo Senco Komento
kúj'ujŋeśo surdeco kúju orelo Pli malpli laŭ Gua.: apysa'ỹ 'deafness' ("surdeco", el apysa 'ear' ("orelo")).
kûl'ujŋeśo surdeco na-kûla aŭdi Pli malpli laŭ Gua.: hendu'ỹ 'deafness' ("surdeco", el hendu 'to listen, to hear' ("aŭskulti, aŭdi")).
májt'ujŋo malamo na-májta ami Pli malpli laŭ Gua.: tayhu'ỹ 'hatred' ("malamo").
mát'ujŋeśo blindeco na-máta vidi Pli malpli laŭ Gua.: hecha'ỹ 'blindness' ("blindeco").
máti okulo Pli malpli laŭ Gua.: tesa'ỹ 'blindness' ("blindeco").
źújŋo tabuo źúno permeso mikso
Verboj
Kitake Senco Baza formo Senco Komento
gogáma'ujŋ(#1) ne venu na-gáma veni Pli malpli laŭ Gua.: eju'ỹna 'please don’t come', laŭ paĝo 177 (dosiere 200) en gvarania gramatiko.
Kombinoj

Laŭ la Gua.: -'ỹre(#1) (-'ỹrehe) kreeblas la finaĵo -'ujŋpi "sen", kies funkcio similas al la abesivo en la finna kaj estona lingvoj.

métkewada'ujŋpi sen esti konata El la dua infinitivo pasivigita métkewada "esti konata". Inspirita de Gua.: ojekuaa'ỹre 'without being known' ("sen esti konata").
Ému étada'ujŋpi laóda. Li foriris sen manĝi. Pli malpli laŭ Gua.: Ho'u'ỹre oho., legebla en la artikolo -'ỹre.

Alternative eblas -ga'ujŋ, pli malpli laŭ la Gua.: rehe'ỹ (el rehe, mallonge re).

Laŭ novgreka modelo

La prefikso kse-, ks-, el Gr.: ξε- 'un-, de-' ("mal-"), uzeblas jene:

Vorto Senco Modelo
ksapléwla(#1) sobra, malebria Gr.: ξεμεθώ [ksemethó] 'sober up, sober' ("sobriĝi"), iel subtenata de la etimo de sobra Lat.: sōbrius
na-ksedánta sendentigi, elbati dentojn Gr.: ξεδοντιάζω [ksedontiázo] 'die Zähne ausschlagen' ("elbati dentojn")
na-ksedúnta malŝlosi Gr.: ξεκλειδώνω [ksekleidóno] 'aufschließen'
na-kseháza malloĝigi Gr.: ξεσπιτώνω [xespitóno] 'throw out, evict (force to leave a home)' ("malloĝigi"))
na-ksekréla malvesti Gr.: ξεντΰνω [ksentúno] 'ausziehen' ("malvesti")
na-ksekúlta senŝeligi Gr.: ξεφλουδίζω [xefloudízo] 'abschälen; abpellen' ("senŝeligi")
na-kseliéra malligi Gr.: ξεδένω [ksedenô] 'auf-, losbinden' ("malligi"); ξελύνω [kselúno] 'to untie, unbind, undo, unbuckle' ("malligi, malfari, malbukli")
na-ksemânda mallerni Gr.: ξεμαθαίνω [ksemathaíno] 'verlernen' ("mallerni")
na-ksemís¸a malkonfuzi Gr.: ξεμπερδεύω [ksemperdeúo] 'untangle' ("malkonfuzi")
na-ksenákta resti maldorma tutnokte Gr.: ξενυχτάω [ksenykhtáo] 'stay up all night, stay awake, keep someone up' ("resti maldorma tutnokte")
ksenáktulu, -i noktulo, noktovagulo Gr.: ξενύχτης [ksenýkhtis] 'night owl, night person' ("noktulo, noktovagulo")
na-ksenîla malnajli Gr.: ξεκαρφώνω [xekarfóno] 'unnail' ("malnajli")
na-ksepátra malfaldi Gr.: ξεδιπλώνω [ksediplóno] 'entfalten' ("malfaldi")
ksepinéwa(#2) senspira Gr.: ξέπνοος [xépnoos] 'breathless' ("senspira") [rigardu la artikolon πνέω, en la angla vikivortaro]
na-ksepújksa malvesti pantalonon Gr.: ξεβρακώνω [xevrakóno] 'die Hose ausziehen' ("malvesti pantalonon")
na-kseráśta malskribi Gr.: ξεγράφω [ksegráfo] 'strike out, erase, rub out' ("forstreki, forskrapi, forviŝi")
na-kseviéta(#3)
na-kserúva(#4) malŝraŭbi Gr.: ξεβιδώνω [ksevidóno] 'abschrauben' ("malŝraŭbi")
na-ksetáma forpasi Gr.: ξεψυχάω [xepsycháo] 'pass away, pass on, expire, draw one's last breath, bite the dust' ("forpasi")
Iomete simila al Ger.: den Geist aufgeben
ksevára sobra, malebria; enuiga, teda Gr.: ξενέρωτος [ksenérotos] 'sober; boring, dull, unfun, uncool' ("sobra, malebria; enuiga, teda, malmojosa")
na-ksevéjnkra purigi Gr.: ξεσκατίζω [kseskatízo] 'wipe, clean' ("viŝi, purigi") kaj ξεσκατώνω [kseskatóno]

Eblas varianto de la prefikso ksej-, kiu transprenis kaŭzativan resp. faktitivan trajton de na-éjra "fari".

na-ksejbóna(#1) elradikigi derivaĵo kun prefikso el bóni "radiko" parte Gr.: ξεριζώνω [kserizóno]

Sciencaj afiksoj

un- a-, an-(#1) Ger.: un- unátvisto ateisto
unkírvo atomo

Al la sekva ĉapitro
16.12.2024