Kitakujo 

Adpozicioj / bejdéturi

4. Postpozicioj / anpìre-déturi

Antaŭ ili ĉiam devas aperi la postpozitivo kun la finaĵo -l. Dialektaj kaj parenc-lingvaj aperas ĉi tietie.

RIM: Postpozicioj ekzistas en la finougraj, tjurkaj, dravidaj, jenisejaj, tupi-gvaraniaj kaj aliaj lingvoj. Krome ili nur ordigeblas laŭ la Kitaka, ĉar ili mankas en Esperanto.

a) Lokaj / pjásari

'Vo'-aj / 'vo'-ari

Laŭ finno-ugraj modeloj okazas ĉe la sekvaj vortoj tri-forma skemo laŭ aldirekto (-ku), loko (-saj) kaj dedirekto (-ket). Kelkaj dialektoj(#1) plilarĝigas la skemon al kvar formoj laŭ Neneca resp. Eneca kaj Keta modeloj de postpozicioj. Dialektoj sen la aldona kazo, sed kun postpozicioj uzas tiam kombinon el adverbo je -aw kaj rilata postpozicio(#2).

RIM: La sufikso -vo- estiĝis el la rusa во [vo] "en" resp. Slvk.: vo (v) "en" kaj kutime estas aldonata al prepoziciaj radikoj aŭ malofte al postpozicioj kaj regione eĉ el prepoziciaĵo.

RIM: Eĉ eblas kombino de postpozicio kun prepozicio ĉirkaŭ la sama substantivo.(#1)

1. ájsvo' malantaŭ Ltv.: aiz Házul ájsvosaj testéja párka púmu. Malantaŭ domo staras alta arbo.
2. áltvo'(#1) sub Turk.: alt; Fin.: alta, Est.: alt(#2) Hídol áltvosaj réko teśúra. Sub ponto fluas rivero.
3. anpírevo' malantaŭ Sans.: an-, Gr.: αν- [an-]
+ Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran
Paj pérkil anpíre-vosaj testéja. Li/ŝi staras malantaŭ muro.
4. ántarvo'(#3) inter Ind.: antara < Sans.: antarā Búkuril ántarvosaj pláto sjelájga. Inter libroj kuŝos folio.
5. béd-vo' ĉe, flanke de Ur.: bedë(#4) Mútap(#5) hewrúnil bedvósaj testéja peóso. Flanke de mia amikino staras hundo.
6. béjvo' ĉe Ger.: bei [baj](k-u Aktk.: b´ey 'LOC') Múde (múni) légol béjvosaj túldi testéja. Ĉe mia lito staras tablo.
Légo-me-l(#6) béjvosaj túldi testéja.
7. bód-vo' apud Bd.: bodë(#7) Mútap(#4) hewrúnil bódvosaj testéja peóso. Apud mia amikino staras hundo.
Hewrúni-metap-el(#8) bódvosaj peóso testéja.
8. énvo' en = Házul énvosaj telájga kívimo. En domo kuŝas ŝtoneto.
9. ísvo' ekster; el Rus.: из [iz]; Lit.: (Blr.: z) Paolu Berlínil ísvosaj tezíva.
Émo házul ísvoku telénta.
Íri gerádil ísvoket tegáma.
Paŭlo loĝas ekster Berlino.
Ĝi flugas el domo.
Irino venas de ekster urbo.
10. kveśvo' sub Geo.: ქვეშ [kveš] 'under' ("sub") Hídol kveśvosaj réko teśúra. Sub ponto fluas rivero.
11. nábivo' apud Pld.: na bi Púmul nábivosaj míco telájga. Apud arbo kuŝas kato.
12. pírevo' antaŭ Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran Házul pírevosaj áwto testéja. Antaŭ domo staras aŭto.
13. prétvo'(#9) kontraŭ Ltv.: pret Íti laístua Paolul prétvosaj. Itino sidis kontraŭ Paŭlo.
14. úpvo'(#10) sur Pld.: up, (op) Múde (múni) légol úpvosaj túso telájga. Sur mia lito kuŝas kuseno.
Légo-me-l(#6) úpvosaj túso telájga.
15. úprevo'(#11) super Sans./Pli.: upari, Beng.: upore,
Hin.: ūpar(#12)(#13)
Lésul úprevoket lént-maśino lalénta. De super arbaro flugis flugmaŝino.

RIM Ceteraj postpozicioj povas ekzisti en dialektoj aŭ sociolektoj.

'We'-aj / 'we'-ari

Laŭ finno-ugraj modeloj okazas ĉe la sekvaj vortoj tri-forma skemo laŭ aldirekto (-ku), loko (-saj) kaj dedirekto (-ket). Kelkaj dialektoj(#1) plilarĝigas la skemon al kvar formoj laŭ Neneca resp. Eneca kaj Keta modeloj de postpozicioj. Dialektoj sen la aldona kazo, sed kun postpozicioj uzas tiam kombinon el adverbo je -aw kaj rilata postpozicio(#2).

RIM: La sufikso -we- estiĝis el la soraba „we“ "en". Male al la antaŭa skemo ĉikaze ĉio estiĝis per gramatikigo, kutime el substantivoj, parte laŭ modelo de la enca kaj estona(#1) lingvoj, iomete laŭ la turka kaj hungara lingvoj, iomete subtenata de diversaj afrikaj lingvoj.

N-ro Postp. Senco Bazo Etimo Ekzemplo Traduko
1. bélwe' en béli(#S)(#1) Hung.: bél Mu lagéja házul bélweku. Mi iris en domon.
2. dáŋwe' super dáŋu(#S)(#2)
"ĉielo"
Mn.Pr.: dângus, Dangus Lésul dáŋwesaj línturi telénta. Super arbaro flugas birdoj.
3. déswe' sur desi(#S)(#3)
"kapo"
Pld.: Dœz, Sak.: Dähds Gátul déswesaj śóśo telájga. Sur strato kuŝas leporo.
4. ipókwe' malantaŭ ipóku(#S)(#4)
"dorso"
Sr.: ipócj [ipokx]® Śkápul ipókwesaj débu telájga. Malantaŭ ŝranko kuŝas polvo.
5. írwe' sub íro(#S)(#5)
"grundo"
Enc.: iro Kréto zémil írwesaj tezíva. Talpo vivas sub la tero.
6. jódwe' meze en,
inter
jódi(#S)(#6)
"mezo"
Enc.: jode Lésul jódwesaj dáwto teélta. Meze en arbaro vivas urso.
Ek śkápuril jódwesaj míco telájga. Inter du ŝrankoj kuŝas kato.
7. júpwe' malantaŭ júpi(#S)(#7)
"spuro"
Keĉ.: yupi Míco lapríga tújnul júpweku. Kato saltis malantaŭ barilon.
8. késwe' meze en,
inter
kési(#S)(#6)
"mezo"
Est.: kese (Fin.: keskus) Lésul késwesaj dáwto teélta. Meze en arbaro vivas urso.
Ek śkápuril késwesaj míco telájga. Inter du ŝrankoj kuŝas kato.
9. kújwe' apud kúju(#S)(#8)
"orelo"
Kor.: kui Gátul kújwesaj Paolu tezíva. Apud strato loĝas Paŭlo.
10. mátwe' antaŭ máti(#S)(#9)
"okulo"
Gr.: máti & Ind./Malaj.: mata Légol mátwesaj míco telájga. Antaŭ la lito kuŝas kato.
11. noátwe' antaŭ noátu(#S)(#10)
vizaĝo
Kor.: nat & Ain.: nota Házul noátwesaj slónjo testéja. Antaŭ la domo staras elefanto.
12. púolwe' ĉe púoli(#S)(#11)
"flanko"
Fin.: puoli Légol púolwesaj túldi testéja. Ĉe lito staras tablo.
13. súnkwe' malantaŭ súnku(#S)(#12)
ŝultro
Afar.: sunku Házul súnkwesaj slónjo telájga. Malantaŭ domo kuŝas elefanto.
14. téjwe' en téjo(#S)(#13)
"mano"
Jap.: te & Vj.: tay, Km.: dai Kvon tu tehéma kézil téjwesaj? Kion vi havas en la mano?
15. tránwe' antaŭ tránu(#S)(#14)
"frunto"
Vj.: trán Skápul tránwesaj míco teístua. Antaŭ ŝranko sidas kato.
Dialektaj variantoj / Ráźdari kéjturi

En dialektoj kun la ablativo je -kel anstataŭ la kutima -ket kaj kun la lokativo je -ta anstataŭ -saj-pi lokaj postpozicioj havas eĉ alian triopan distingon ol prepozicioj, kaj ne uzas la sufikson -vo- escepte de varianto 3, sed la sufikso -we- restas.

Sed ekzistas eĉ tri variantoj de aliaj finaĵoj.

Ĉe la unua varianto, situo havas alian markilon -ta (el Kaz.: „-ta“ [varianto de la lokativo je „-da, -de, -ta, -te“]), same kiel aldirekto estas markata per -koj (el na-kójva "meti", el la Kaz.: „khojîv“) kaj dedirekto estas markata per -kel (el Kaz.: „keliw“).

Situo Aldirekto Dedirekto
bejta béjkoj béjkel
ista ískoj ískel
upta úpkoj úpkel
bélweta bélwekoj bélwekel

Ĉe la dua varianto, situo havas alian markilon -ta (el Kaz.: „-ta“ [varianto de la lokativo je „-da, -de, -ta, -te“]), same kiel aldirekto estas markata per -nja (el -nja "al", el la Nen.: n'ah (n'a- 'at, by'); nyah 'to' (√ nya- 'at')) kaj dedirekto estas markata per -kel (el Kaz.: „keliw“).

Situo Aldirekto Dedirekto
bejta béjnja béjkel
ista ísnja ískel
upta úpnja úpkel
bélweta bélwenja bélwekel

Ĉe la tria varianto, situo havas alian markilon -pi (el Keĉ.: „-pi“ ), same kiel aldirekto estas markata per -nja (el -nja "al", el la Nen.: n'ah (n'a- 'at, by'); nyah 'to' (√ nya- 'at')) kaj dedirekto estas markata per -kel (el Kaz.: „keliw“).

Situo Aldirekto Dedirekto
béjvopi béjvonja béjvokel
ísvopi ísvonja ísvokel
úpvopi úpvonja úpvokel
bélwepi bélwenja bélwekel
Sensufiksaj / pa-'vo'-ari
1. béde flanke de, ĉe Ur.: bedë 'on the part of, by'(#1) házul béde ĉe domo
2. bóde apud Bd.: bodë(#2) légol bóde apud lito
3. dje al Enc.: d'eʒ mjákol dje al tendo
4. dóre(#3) laŭ Jap.: -dôri (el Jap.: dôro) Gogáma śi-temel dórol dóre. Iru laŭ ĉi tiu vojo.
5. hhósja(#4) al Ĥan.: xosja(#5) Paolu zívajkol hhósja teména. Paŭlo iras al la loĝejo.
5. kim ekster Ĥan.(S): kim(#6)(#7) Ému tla gerádil kim tezíva. Li loĝas ekster la urbo.
6. kípe(#8)(#G)(#V) ĝis Ĉin.(Gab.): [kip] 'erreichen' (Ĉin.: []) kwétul kípe ĝis hejmo
7. men(#9)(#G)(#V) Fin.: mennä walkúvoni ántil men ĝis fino de aŭgusto
8. nja(#10) al Nen.: n'ah(#11); nyah 'to'(#12) mul nja(#13)/mil nja(14) al mi
9. pálte(#15)(#G)(#V) kruce tra Ger.: spalten, Sans.: phálati(#15a) lésul pálte kruce tra arbaro
10. úke(#16)(#G)(#S) tra Keĉ.: uku 'Loch'(#16a) stínil úke tra muro
11. uldítle apud Ĉer.: u-li-di-tlv 'beside' Gerádil uldítle sélo tedzája. Apud urbo troviĝas vilaĝo.
12. úzun(#17)(#G)(#A) laŭ Uzb.: uzun(#17a) Goâka témel gátul úzun. Veturu laŭ ĉi tiu strato.
13. vamp(#18)(#G)(#S) en /= vambupi bélil vamp en ventro
14. vúke(#19)(#G)(#V) trans -n Sva.: -vuka "transiri, kruci" Gátul vúke paj lagéja. Li iris trans la straton.
Kvarebenaj laŭ Samojeda kaj Jenisejaj modeloj / kek-ojtákari loŋ dźja-samojéda va dźa-jeniséja modélori

Krom la apartaj kvaropoj de postpozicioj en tiu dialektaro ankaŭ gravas la jenaj trajtoj:

Numero Regiona Senco Ence(#1) Nence(#2) Ekzemplo Senco
1. éde'e super +n éde, ede
2. édene super edene
3. édedo de super ededo
4. éde'on de super edeone
5. fuó'e malantaŭ -n fuo' púh gerádil fuó'e malantaŭ urbon
6. fuóne malantaŭ fuone púna gerádil fuóne malantaŭ urbo
7. fuóro de malantaŭ fuoro púd° gerádil fuóro de malantaŭ urbo
8. fuó'on laŭvoje malantaŭ fuo'one púmna gerádil fuó'on laŭvoje malantaŭ urbo
9. ír'e sub -n ir' ŋiləh púmul íre'e sub arbon
10. írone sub irone ŋiləna púmul írone sub arbo
11. írodo de sub irodo ŋiləd° púmul írodo de sub arbo
12. íro'on tra sub iroon, iro'one ŋiləmna púmul íro'on tra sub arbo
13. jóde'e meze al/en -n jode' yerh (?) lésul jóde'e meze en la arbaron
14. jódene meze en jodene yerna lésul jódene meze en arbaro
15. jódero meze el jodero yerd° lésul jódero meze el arbaro
16. jóde'on meze tra jode'one yermna lésul jóde'on meze tra arbaro
17. kódje'e ĉe -n kod'e' (kio') mjákol kódje'e ĉe tendon
18. kódjene ĉe kod'ene (kione) mjákol kódjene ĉe tendo
19. kódjero de ĉe kod'ero (kiodo) mjákol kódjero de ĉe tendo
20. kódje'on laŭvoje ĉe kod'e'one (kio'one) mjákol kódje'on laŭvoje ĉe tendo
21. mjé'e en -n m´i´ myuh házul mjé'e en domon
22. mjéne en m´in, m´en, m´ine myuna házul mjéne en domo
23. mjédo de en, el m´ido myud° házul mjédo de en domo
24. mjé(')on tra en, tra meon, m´ion myumna házul mjé(')on tra en domo
25. nô'e ĉe -n nô'e (no'e, no) nyah lésul nô'e ĉe arbaron
26. nône ĉe nône (none) nyana lésul nône ĉe arbaro
27. nôro de ĉe nôro (noro) nyad° lésul nôro de ĉe arbaro
28. nô'on laŭvoje ĉe nô'one (no'one) nyamna lésul nô'on laŭvoje ĉe arbaro
29. oro'e antaŭ -n oro' nyerəh tóvul oro'e antaŭ lagon
30. orone antaŭ orone nyerəna tóvul orone antaŭ lago
31. orodo de antaŭ orodo nyerəd° tóvul orodo de antaŭ lago
32. oro'on laŭvoje antaŭ oro'one nyerəmna tóvul oro'on laŭvoje antaŭ lago
33. súse'e en -n suse'    
34. súsene en susene    
35. súsero de en, el susero (susedo)    
36. súse'on tra en suse'one    
37. teho'e malantaŭ -n teho' tyaxəh góril teho'e malantaŭ monton
38. tehone malantaŭ tehone tyaxə°na góril tehone malantaŭ monto
39. tehoro de malantaŭ tehoro tyaxəd°d góril tehoro de malantaŭ monto
40. teho'on laŭvoje malantaŭ teho'one tyaxəd°mna góril teho'on laŭvoje malantaŭ monto
41. tjúbo'e ĝis t'ubo´    
42. tjúbone ĝis en t'ubone    
43. tjúboro de ĉe t'uboro (-do)    
44. tjúbo'on laŭ(longe de) t'ubo'one    

Kaza bazo

Kitaka finaĵo kazo kitake kazo pra-lingve etimo(#1) parenco(#2) Urala(#3) Keta(#4)
-'e lativo dativo Enc.: -' Nen.: -h   Ket.: -diŋa
-ne lokativo lokativo Enc.: -ne Nen.: -na *-na Ket.: -ka, -ga
-do, -ro ablativo ablativo Enc.: -do, -ro Nen.: -tø, -d° *-ta, -da Ket.: -diŋal'
-'on prolativo prolativo aŭ prosekutivo Enc.: -'on, 'one Nen.: -mna   Ket.: -bes'

b) Tempaj / váktari

Senafiksaj / pagubándari
1. béri(#1) ekde Turk.: beri ésetjol béri ekde estiĝo
2. gam(#2#G) ĝis Sans.: gam- njomátol gam ĝis revido
3. óta'i(#3) ekde Hung.: óta pojsintjol ótai ekde forigo
4. úkte(#4) dum Ket.: ugde náktil úkte dum nokto
'No'-aj / 'no'-ari
1. anpíreno(#1) post Sans.: an-, Gr.: αν- [an-]
+ Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran
Ékdik gódiril anpíreno mu sjetójpuletja. Post dudek jaroj mi pensiuliĝos.
2. pásno(#1) Alb.: pas, Per.: paß Kekgódal ansâweśol pásno émi lamóra. Post kvarjara malsano ŝi mortis.
3. ántarno(#1)(#2) inter Ind.: antara, antar- < Sans.: antarā Pítenśel va bátenśel óril ántarno mu teislégetja. Inter sepa kaj oka horoj mi ellitiĝas.
4. ísno(#1) el Rus.: из [iz]; Lit.: (Blr.: z) Téme búku dikbátenśel gòdisíntol ísno teésa. Ĉi tiu libro estas el la dekoka jarcento.
5. píreno(#1) antaŭ Mn.Pr.: pirsdau, Het.: piran Kúmdik kek gódiril píreno mu labíretja. Antaŭ tridek kvar jaroj mi naskiĝis.
6. svéno(#G)(#1) por Ger.: Zweck [cvek] Kek pércoril svéno ému pílton tetáka. Por kvar minutoj li prenas pilkon.

c) Aliaj / kítari

1. dac(#1)(#G) malgraŭ Hung.: dac 'Trotz' ("spito, obstino") témol dac malgraŭ tio
2. éde(#2)(#G) per Hur.: edë 'body, thing' ("korpo, aĵo"),
Ur.: edi 'thing' ("aĵo")
hámaril éde per martelo
3. kéjća por Ĥan.: kɛʃa, keːʃa, kiːtʃɐ(#3) Témo mícol kéjća teésa. Tio estas por kato.
4. kínsja ol Ĥan.: kinjsja(#4) Téme házu nújel házul kínsja masdáda teésa. Ĉi tiu domo estas pli granda ol tiu domo.
5. ólpe(#5)(#G) kun(e kun) Mi Paolul ólpe kun(e kun) Paŭlo
6. pjáse(#6)(#G) anstataŭ It.: piazza, Kr.: pjaca "loko" Wátul pjáse Paolu lagáma. Anstataŭ Ŭato venis Paŭlo.
7. rádi(#7) pro Rus.: ради [radi],
Kr.: radi,
Mn.Per.: rādiy(#7a)
Émi púlin njákeśol rádi nem tehéma. Ŝi ne havas monon pro pigreco.
8. sémne(#8)(#G) Cig.(Lov.): semno Útu nem-úkćol sémne teésa gjúpa. Utuo estas stulta pro nelerno.
9. veŋ(#9) Ger.: wegen, Isl.: vegna Ému nem-úkćol veŋ teésa gjúpa. Li estas stulta pro nelerno.

Pliaj postpozicioj ekzistas en la dialektoj kaj najbaraj lingvoj.

Al la sekva ĉapitro
26.10.2005, aktualigita 31.01.2023