Kitakujo 

Helpaj verboj / kasújari gèra-sónori

Al ili apartenas nur kelkaj verboj kaj la nombro iom varias en la dialektoj. En kelkaj dialektoj nur la kopulo estas uzata kiel helpverbo. Krome listiĝas pliaj verboj ĉe la ligendaj verboj.

a) Ĝeneralaj / sómari

verboj kaj ekzemploj	(rektaj) sencoj	aldonaĵo(#1)	helpa senco	etimo
na-géja(#2)(#2a)	iri	-eni + -ku	-os	Ger.: gehen
Mu tegéja púrijeniku.	Mi promenos.
na-géja(#2)(#2b)	iri	na-X-a
Mu tegéja napúrija.	Mi promenos.
gej-(#2)(#2c)
Me gejpúrija.	Mi promenos.
na-déta	meti	-uwan	estas -onta	Lit.: dėti
Íti tedéta káwpuwan léjpin.	Itino estas aĉetonta panon.
Paj tedéta dár-uwan háge/híge áwton.	Li estas donaconta al ŝi aŭton.
na-fára	-	na-X-a	eki	Isl.: fara
Ému tefára nagérsa.	Li ekas labori.
far-(#2)(#2c)	-		-os
Ému fargérsa.	Li laboros.
na-góna	iri	-	iĝi	Pld.: gahn [gån]
na-káputa-góna(#3)	difektiĝi
káputaksi na-góna(#3)

• #1: Ĝi staru ĉe la ĉefa verbo, kiu kelk-foje ŝanĝiĝas al substantiva infinitivo je -eni resp. -śeni (post (duon)vokale finiĝanta radiko, kiel ekz. jaośeni "volo").
• #2: Ĉi tiu uzo similas al:
  • Jen kelkaj latinidaj lingvoj havas ion tian.
    • Krome al His.: ir + a + Inf. = futuro en latinameriko [Kaud. 5, paĝo 8; Kaud. 88, paĝoj 48-49]
    • Ankaŭ la Brazila uzas tian verbon, nome formon de ir "gehen" ("iri") [Laŭ Kaud. 21, "Brasilianisch Wort für Wort", paĝoj 34-35]
    • Eĉ en la franca jam ekzistas tio, uzante formon de la verbo aller, ekz. vous allez comprendre 'Sie werden gleich verstehen' ("vi tuj komprenos") [Laŭ 'Langenscheidt Premium Schulwörterbuch Französisch, paĝo 46'].
  • Ankaŭ en la Korea lingvo la ekvivalento estas helpverbo (ka.da) [Laŭ "Koreanisch für Globetrotter", paĝo 35]
  • En la Planlingvo Unitario la verbo andar "iri" same helpverbas; ekz. ego andas portar "ich werde tragen" ("mi portos") [Laŭ "Unitario", paĝo 39]
  • Ankaŭ en la Kreolo de Trinidad kaj Tobago estas similaj eblecoj, nome per go kaj ah go [Laŭ Kaud. 162, "Kreol für Trinidad & Tobago", paĝo 41]
  • Eĉ en ĝermanaj lingvoj tio ekzistas, ekzemple.
    • En la feroa lingvo, uzante la verbon fara jene Sólin fer at skína. "La suno brilos". [Laŭ Kaud. 171, "Färöisch Wort für Wort", paĝo 110]
    • En la islanda, uzante la verbon fara jene Það fer að rigna. "Pluvos". [Laŭ Kaud. 13, "Isländisch Wort für Wort", paĝo 126]
    • En la afrikansa, uzante la verbon gaan kun infinitivo.[Laŭ Kaud. 9, Südafrika 3 in 1, paĝo 51]
  • Eĉ en la bretona lingvo ekzistas io tia, nome kun la verbo mont "iri". Ekz. Emaon o vont da sellet ouzh ar skinwel. 'Ich werde (gleich) fernsehen' ("Mi (tuj) televidos.") [Laŭ Kaud. 195, "Bretonisch Wort für Wort", paĝoj 52-53]
  • Eĉ en la jukateka lingvo ekzistas io tia, nome kun la verbo bin "iri". Ekz. bin a wáantik 'du wirst (ihm) bald helfen' ("vi baldaŭ helpos (al li)") kaj bin in wenel 'ich gehe bald schlafen' ("mi baldaŭ dormos") [Laŭ Kauderwelsch Band 199, Maya für Yucatàn, Wort für Wort, paĝoj 40-41].
  • Eĉ en la luganda lingvo ekzistas io tia, nome kun la verbo okugenda "iri". Ekz. Ngenda kunywa caayi. 'Ich bin im Begriff Tee zu trinken.' ("Mi estas trinkonta teon.") [Laŭ Kauderwelsch Band 232, Luganda für Uganda, Wort für Wort, paĝo 67]
  Malpli similas pro la verbo "veni":
  • En la Rumanĉa en Svislando ekzistas simila konstruo, nome el vegnir a(d) 'kommen zu' ("veni al") + infinitivo. Ekzemple jeu vegnel a cumprar "mi aĉetos" [Laŭ Kaud. 197, "Rätoromanisch Wort für Wort", paĝo 47]
  • La Sve.: kommer att, kiel ekz. Barnet kommer att äta äpplet. 'Das Kind wird den Apfel essen.' ("La infano manĝos la pomon") [Laŭ la artikolo Schwedische Sprache, en la germana Vikipedio].
  • La Fin.: tulla + ilativo de la infinitivo III kiel futuro [Laŭ "Praktisches Lehrbuch Finnisch", paĝo 160-161].
  • La luganga lingvo havas eĉ duan varianto kun "veni", nome okujja. Ekz. Ojja kukola ki? 'Was wirst du (später einmal) machen?' ("Kion vi faros (pli poste)?") [Laŭ Kauderwelsch Band 232, Luganda für Uganda, Wort für Wort, paĝo 63]
• #2a: La helpoverbo laŭ la hispana, brazila, korea, unitario kaj kreola, sed la ĉefa verbo kun kazo laŭ la finna.
• #2b: La tuto laŭ la plej multo el la lingvoj, do el verbo por "iri" kaj sekva infinitivo. Foresto de interŝovita prepozicio laŭ la kreola, unitario, franca, luganda kaj korea lingvoj.
• #2c: Dialekto havas eĉ novan tempindikilon kiel prefikso. Tio do estas tiam gramatikigo de verba radiko al "-os".
• #3: Sed pli ofte oni uzas: na-kapút-etja aŭ na-ve-kapúta. Plia varianto estas kapútaksi nabúla.

b) Dialektaj / ráźdari

verboj, ekzemploj, kie?	(rektaj) sencoj	aldonaĵo	helpa senco	etimo
na-tjéka	-	bi-, bil-, bis-	esti + -ata, -ita, -ota	Ltv.: tieku, tiek, tiekam, tiekat
Íti latjéka bildánja Újtut.(#1)	Itino estis batita de Ujtuo.
sudokcidenta meza kitaka(#N)
Íti latjéka bildánja ot Újtu.(#2)
nordokcidenta meza kitaka(#N)

• #1: En norma lingvo estas: Íti ladánjewa Újtut.
• #2: Tie la agentivo kiel kazo ne ekzistas.
• #N: Fakte temas pri la norda subgrupo de la Meza Kitaka. En la suda ja ekzistas pli da kazoj kaj la agentivo nenie mankas tie.

Al la sekva ĉapitro
08.02.2022