Kitakujo 

Aliaj formoj pronomaj / Kitari ŋúpiri svenàmi-sónari

1. Posesivaj pronomoj / hémpari svenàmi-sónori

Ankaŭ ĉi tie okazas la distingo laŭ alienebla kaj inalienebla posesivoj.

Anstataŭ la posesiva finaĵo -de estas uzata nenio, dum ke la genitva finaĵo -ni kaj la adesiva finaĵo -tap estas uzataj normale. Nur dum la deklinacio aldoniĝas eŭfonia e.

  normalaj pronomoj /
mótlari svenàmi-sónori
posesivaj finaĵoj /
hémpari ántasori
ekz-oj / líziri tradukoj de ekzemploj
Sg        
1. ŋa -ŋa {-ŋani, -ŋatap} búkuri-ŋa temáŋa miaj libroj multas
mátiri-ŋatap; teléja miaj okuloj lacas
mi, mo, mu -me (") {-meni, -metap} házu-mu tedáda mia domo grandas
peno-mutap tevaja mia kapo doloras
aki, ako, aku  
2. kami  
ti, to, tu -te (") {-teni, -tetap} házu-ti tebága via domo malgrandas
noátu-titap temója via vizaĝo belas
si, so, su -se (") {-seni, -setap} áwto-si terúma via aŭto malbelas
mátiri-sitap temója viaj okuloj belas
3. paj -paj {-pajni, -pajtap} zivajko-paj tetépa lia/ŝia loĝejo varmas
sénki-pajtap temója lia/ŝia nazo belas
emi, emo, emu (-eme) (") awto-eme laâka lia aŭto veturis
isi, iso, isu  
4. ha -ha {-hani, -hatap} áwto-ha tegrómka lia aŭto laŭtas
sénki-hatap teksímta lia nazo jukas
Du.        
1. (ekskl.) kuj -kuj {-kujni, -kujtap} házu-kuj-n la-káwpa ger nian domon ni aĉetis hieraŭ
mátiri-kujtap la-dáda niaj okuloj grandas
1. (inkl.) ŋáki -ŋać {-ŋaćni, -ŋaćtap} soaduŋać tedáda nia ĝardeno grandas
njásikiŋaćtap tenóra iliaj edzinoj junas
2. kámiki -kámić {-kámićni, -kámićtap} páwasi-kàmić te-déga via aŭto brulas
njásikikámićtap temója viaj edzinoj belas
3. pájki -pajć {-pajćni, -pajćtap} házu-pajć te-śúkra ilia domo belas
sénki-ki-pajćtap te-śúkra iliaj nazoj belas
4. háki -hać {-haćni, -haćtap} házu-hać te-śúkra ilia domo belas
sénki-ki-haćtap te-śúkra iliaj nazoj belas
Pl.        
1.(ekskl.) ŋari (#) -ŋe {-ŋeni, -ŋetap} házu-ŋe tedéga nia domo brulas
njásuri-ŋetap tegérsa niaj edzoj laboras
toj -toj {-tojni, -tojtap} mákaso-toj te-rój-etja nia manĝaĵo pretiĝas
njásiritojtap temója niaj edzinoj belas
1.(inkl.) naj -naj {-najni, -najtap} áwto-naj nem teâkatva nia aŭto ne vetureblas
njásirinajtap tepíka niaj edzinoj kuiras
vo -vo úru-vo tegedíma nia urbo malnovas
njásirivotap tepíka niaj edzinoj kuiras
2. kamiri  
ju -ju {-juni, -jutap} házu-ju tedéga via domo brulas
njásirijutap tepíka viaj edzinoj kuiras
3. pajri  
lo -lo {-loni, -lotap} kémśori-lo teésa taj dádari iliaj ĉemizoj estas tro grandaj
mátiri-lotap temója iliaj okuloj belas
4. hari (#) -he {-heni, -hetap} kémśori-he teésa taj dádari iliaj ĉemizoj estas tro grandaj
mátiri-hetap temója iliaj okuloj belas

RIM: Nur la unusilabaj formoj taŭgas kiel sufiksoj. Tre malofte estas uzataj la genrodistingaj kaj dusilabaj formoj de la tria persono singulara. (") Por genro-distingo necesas unu el la normalaj formoj.

(#) La normala formo mallongiĝas por formi la posesivan kaj verban finaĵojn.

La sekvoj de morfemoj, kiuj rezultas el la supre menciitaj formoj estas la jenaj:

Subdialektoj Sinsekvo Ekzemplo Traduko
Alienebla posesivo
norda, meza kaj suda <pref.>+ √ + <suf.> + [pl.] + (pos.) + [kaz.](#1) házu-ri-me-pi en miaj domoj
nordorienta <pref.>+ √ + <suf.> + [pl.] + [kaz.] + (pos.)(#2) házu-ri-pi-me(#3)
nordokcidenta <pref.>+ √ + <suf.> + (pos.) + [pl.] + [kaz.](#4) házu-me-ri-pi
Inalienebla posesivo
norda, meza kaj suda <pref.>+ √ + <suf.> + [pl.] + (pos.) + [kaz.](#1) dóstu-ri-metap-mut por miaj amikoj
nordorienta <pref.>+ √ + <suf.> + [pl.] + [kaz.] + (pos.)(#2) dóstu-ri-mut-metap
nordokcidenta <pref.>+ √ + <suf.> + (pos.) + [pl.] + [kaz.](#4) dóstu-metap-ri-mut

RIM La uzo de la supre menciitaj sufiksoj ne estas deviga, sed dependas de la stilo aŭ emo al mallongo. La devigo nur ekzistas en la "toka-me"-dialekto en "Dvikim-akti".

2. Enverbaj pronomoj / engèra-sónari

  normalaj pronomoj /
mótlari svenàmi-sónori
verbaj finaĵoj /
gèra-sónari ántasori
ekz-oj / líziri tradukoj de la ekzemploj
Sg        
1. ŋa -ŋa ,-ŋë tesvápa-ŋa mi dormas
mi, mo, mu -me, -më lamáka-me mi manĝis
aki, ako, aku  
2. kami -kmë lakájta-kmë vi dancis
ti, to, tu -te ka tesvápa-te? ĉu vi dormas?
si, so, su -se mójaw teismátama-te vi bele aspektas
3. paj -paj, -pe aójdion teláwla-paj ŝi kantas kanton
emi, emo, emu  
isi, iso, isu  
4. ha -ha va jéksin lasamáka-ha kaj li elmanĝis glaciaĵon
Du.        
1. (ekskl.) kuj -kuj    
1. (inkl.) ŋáki -ŋać    
2. kámiki -kámić    
3. pájki -pajć    
4. háki -hać    
Pl.        
1.(ekskl.) ŋari (#) -ŋe, -ŋej túku sje-âka-ŋe al vi ni vojaĝos
toj -toj nóniku tegéja-toj al avino ni iras
1.(inkl.) naj -naj mángaw lagérsa-naj ni multe laboris
vo -vo, -vë grómkaw tetóka-vo ni parolas laŭte
2. kamiri  
ju -ju, -jë taj mángaw lagérsa-ju vi laboris tro multe
3. pajri  
lo -lo, -lë mójaw teláwla-lo ili bele kantas
4. hari (#) -he mójaw teláwla-he ili bele kantas

RIM: Nur la unusilabaj formoj taŭgas kiel sufiksoj.

En verbaj finaĵoj neniam gravas la genroj, ĉar ili jam ekzistas en la subjekto kaj/aŭ objekto de la propozicio koncerna.

(#) La normala formo mallongigas por formi la posesivan kaj verban finaĵojn.

La sekvoj de morfemoj, kiuj rezultas el la supre menciitaj formoj estas la jenaj:
<TMA> + <pref.> + v + <suf.> + (<AM>) + (pers.)

RIM La uzo de la supre menciitaj sufiksoj ne estas deviga, sed dependas de la stilo aŭ emo al mallongo. La devigo nur ekzistas en la "toka-me"-dialekto en "Dvikim-akti".

3. Transicionaloj / ûsu-òso-ŋúpiri

Ili esprimas kaj subjekton kaj rektan objekton kaj ili ekzistas en la keĉua (sufiksoj), mordvina (sufiksoj), gronlanda (sufikso)(#1) kaj klingona (prefiksoj) lingvoj. Mi supozas, ke ankaŭ aliaj lingvoj havas tiajn afiksojn. Strangas iom pri tio la hungara, ĉar ĝi nur havas du tipojn de tia sufikso, nome por unuapersona subjekto kaj duapersona objekto, do mi - vin; resp. iu subjekto kun triapersona objekto - tiel nomata objektiva konjukgacio. Transicionaloj kodas la subjekton kaj objekton rektan en la verbo. Kelkaj lingvoj eĉ enmetas referencon por la nerekta objekto, ekzemple la vaska(#1) kaj malta.

Objekto "mi" "ci" "li" "li" "ambaŭ" "ni (ekskl.)" "ni (inkl.)" "vi" "ili" "ili"
  -ke -se -is -ha -ći -toj -vo -ju -lo -he
Subj.                    
Sg                    
1. -k-   -k-se -k-is -k-ha -k-ći     -k-ju -k-lo -k-he
2. -s- -s-ke   -s-is -s-ha -s-ći -s-toj     -s-lo -s-he
3. -m- -m-ke -m-se   -m-ha -m-ći -m-toj -m-vo -m-ju   -m-he
4. -hh- -hh-ke -hh-se -hh-is   -hh-ći -hh-toj -hh-vo -hh-ju -hh-lo  
Du.                    
1.(ekskl.) -ŋi-   -ŋi-se -ŋi-is -ŋi-ha -ŋi-ći     -ŋi-ju -ŋi-lo -ŋi-he
1.(inkl.) -ti-     -ti-is -ti-ha -ti-ći       -ti-lo -ti-he
2. -ji- -ji-ke   -ji-is -ji-ha -ji-ći -ji-toj     -ji-lo -ji-he
3. -pi- -pi-ke -pi-se   -pi-ha -pi-ći -pi-toj -pi-vo -pi-ju   -pi-he
4. -ki- -ki-ke -ki-se -ki-is   -ki-ći -ki-toj -ki-vo -ki-ju -ki-lo  
Pl.                    
1.(ekskl.) -ŋ-   -ŋ-se -ŋ-is -ŋ-ha -ŋ-ći     -ŋ-ju -ŋ-lo -ŋ-he
1.(inkl.) -t-     -t-is -t-ha -t-ći       -t-lo -t-he
2. -j- -j-ke   -j-is -j-ha -j-ći -j-toj     -j-lo -j-he
3. -p- -p-ke -p-se   -p-ha -p-ći -p-toj -p-vo -p-ju   -p-he
4. -r- -r-ke -r-se -r-is   -r-ći -r-toj -r-vo -r-ju -r-lo  

La unua elemento kodas la subjekton, la dua la objekton. La unua elemento aliĝas al la verbfina vokalo. Ĉe regulaj verboj la vokalo estas a, ĉe neregulaj ĝi dependas de la koncerna verbo (ofte ao aŭ aw). Ĉe ĉiuj neregulaj verboj finiĝantaj per konsonanto la supre menciitaj formoj nur eblas, se oni interŝovas la reguligan morfemon -ta aŭ la vokalon a. Por duala objekto nur ekzistas unu vico de finaĵoj por ĉiuj personoj, estiĝinta el la duala sufikso -ki per palataliĝo. La duala subjekto-markilo estiĝis en la unua ĝis tria personoj el la koncerna plurala kaj -i- el la sufikso -ki. Por la kvara persono la sufikso rekte transpreniĝis.

ekz.

Telúba-k-se. Mu telúba tin.(#1) Mi amas vin.
Tedánja-ŋ-is. Toj tedánja émun. Ni batas lin.
Sjekápa-m-se. Ému sjekápa tun. Li kaptos vin.

RIM La uzo de la supre menciitaj sufiksoj ne estas deviga, sed dependas de la stilo aŭ emo al mallongo. La devigo nur ekzistas en la "toka-me"-dialekto en "Dvikim-akti". La modelo estas la Keĉua, la Mordvina, la Klingona kaj eble aliaj lingvoj.

Al la sekva ĉapitro
19.01.2019