Kitakujo 

Vetero / nálśi

a) Temperaturoj / tèpo-stójkuri, cìre-méloriLaŭ aziaj modeloj, en kiuj eco-substantivoj estiĝas el antonimaj adjektivoj

círa(#1)	malvarma	Tar.: cir-a	círima	malvarmeta	círegva	malvarmega
kisína		Alg.: kisina	kisíneka,kisín-ima		kisínegva
mírza(#2)		Slov.: mrzlo	mírzima		mírzegva
dágu, -i	varmego	Lit.: dãgas	andága	malvarmega	dága	varmega
méla	varma	Hung.: meleg, Ostj.: mêlëk; Kalm.: mel^ün	méleka	varmeta	mélegva
tépa		Ukr.: teplyj, teplo, Slvk.: teplý(#3)	tépima		tépegva
stúpu	grado	Ĉeĥ.: stupeň
tèpo-stójku(#4)	temperaturo	vidu supre + Ma.Sor.: stołk

• #1: Eblas krome derivi el tio ekz. circújto "neĝo", inspirita de Tkp.: ko lete 'snow' ("neĝo").
• #2: Variaĵo: mírzla.
• #3: Parencas Slvk.: „teplo“ 'Hitze' ("varmego"), Rus.: „тёплый [tëplyj]“ 'warm' ("varma"), „топить [topítj]“ 'heizen, einheizen, beheizen, feuern; ...' ("hejti"), Sans.: „tápas, tápus, tapti“, Bng.: „tap“ 'Hitze' ("varmego"), Per.: „tab“ 'Fieber' ("febro"), Luv.: „tapašša“ 'fever' ("febro"), Toĥ.B: „tsatsápau“ 'warmed' ("varmigita");; Kor.: „tôbda“ 'heiß sein, warm sein' ("esti varm(eg)a").
• #4: Pruntetraduko laŭ Fin.: lämpötila, el lämpö 'heat' ("varmo") kaj tila 'state' ("stato") [Laŭ la artikolo lämpötila, en la angla Vikivortaro].

b) Heleco / léwkeśo, gájśeśo

léća	malhela	Snĉ.: ɬeč
támna		Kr.: taman
gájśa	hela	Ltv.: gaišs
léwka		Gl.: leucos

c) Sekeco / śáwseśo, kúseśo

némla	malseka	Turk.: nemli 'feucht, naß'
kúsa	seka	Kom.: koś, Mar.: kukŝo
śáwsa		Lit.: sausas & Kopt.: ŝow(e)

d) Ĉielo / népsu, dáŋu

álpsi	nubo	Het.: alpas	paálpsa	sennuba
júni		Ĉin.: 雲 [yún]	pajúna
mégi		Ind.: méga, Sans.: megha, Bng.: megh	paméga
wásko		Kri.: wasko	pawáska
dáŋu	ĉielo	Mn.Pr.: dângus, Dangus
népsu		Het.: nepiš
dźálo	fulmotondro	Uzb.: dshala
fúu(#1)	ĉiu vetero(#2)	Jap.: fuu
gelápa	malhela; nuba	Ind.: gelap
grómu	tondro	Rus.: гром [grom]	na-gróma	tondri
kílatu	fulmoradio; fulmo	Ind.: kilat
kìlato-derógu(#3)(#4)	ĉielarko	Ind.: kilat + Rus.: дорога & Heb.: dereg ktp.
kìlato-dóro(#3)		Ind.: kilat + Jap.: dôro
mígli(#5)	nebulo	Lit.: miglà	mígla	nebula
táza	freŝa	Turk.: taze
túmnu(#6)	nebulo; vualo	Rus.: туман [tuman]
tvánka	sufok-aera	Lit.: tvankus
wáti	nordlumo	Alg.: wate

• #1: Variaĵo: fúhu, fúwu, fúwo, fúju.
• #2: Germane: 'Wind und Wetter'
• #3: Laŭ keta „aquut“ el „ekŋ“ 'Blitz, Donner' ("fulmo, tondro") + „²qɔʔt“ 'Weg' ("vojo"). Sinonimoj estas dàŋubájku kaj nèpsubájku, laŭ la esperanta "ĉielarko" kaj rénkluja bájku "ĉielarko", laŭvorte "kolorplena arko", pli malpli laŭ Per.: رنگین‌کمان [rangin-kamân].
• #4: Genro laŭ la germana „Weg“ ("vojo").
• #5: Variaĵo: mígri.
• #6: Variaĵo: tumánu.

Pli grandaj ĉielaj objektoj

búlnu(#1)	luno	Ceb.: bulan, Ind.: bulan
híli(#2)		Vask.: hil(a) (Bur.: hʌl-ʌnc, …, Jan.: hal, Ĉimr.: ʔalla)
mêni(#3)		Lit.: mėnùlis, mėnuo, Ltv.: mēness, Gt.: mêna& Khl.: ménil̃(#4)
gúnśi(#5)	suno	Turk.: güneş(#6)
ínti		Keĉ.: inti
sémsi		Nub.: semsi
tógo		Ted.: toggo, togo
hújlu	stelo	Alb.: hyll [hül], y/ll-i, (pl.) -je-t
nóksi		Ĉer.: no-ki-si
ìntistójku	solstico	Keĉ.: inti + Rus.: стоять [stojatj] + k
ìntivórti		Keĉ.: inti + Rus.: вертеть [vertetj] + ablaŭto

• #1: Ĝemelo búlno "monato".
• #2: Variaĵoj: háli, héli.
• #3: Dua tonemo pro na-ména "iri". Pro la aldona l la varianto ménli estas unuatona.
• #4: Laŭ la artikolo Cahuilla language, en la angla Vikipedio.
• #5: Komparu gúnu "tago".
• #6: Parencas Turk.: gün "tago". Simila rilato estas inter Est.: päike 'sun' ("suno") resp. päev 'day' ("tago"), N.Sam.: beaivváš 'sun' ("suno") resp. beaivi 'day; sun' ("tago; suno"), Kl.Naŭ.: tonatiuh 'sun' ("suno") resp. tonalli 'day' ("tago").

Vidu ankaŭ ĉielo kaj tieaj objektoj.

e) PrecipitaĵojGermane: Niederschläge / ismégu (LV: elnubo)

ásći	pluvo	Aĉum.: ásĉi (dial.) asĉi	ásćimi	pluveto	ásćegvo	pluvego
rájno		Angl.: rain [rejn]	rájneko		rájnegvo
svási		Toĥ.A: swase	svásimi		svásegvo
cásu	neĝo	Mong.: цас [tsas]	cáselmo	neĝero	càsu-ásći, càsu-rájno càsu-svási	neĝpluvo
ŋákru		Niv.: ngaq-r	ŋákrelmo		ŋàkru-ásći, ŋàkru-rájno ŋàkru-svási
ŋéki		Snĉ.: ŋeqë	ŋékelmo		ŋéki-àsći, ŋèki-rájno ŋèki-svási
dáu	roso	Pld.: dáu, Ndl.: dauw(#1)	jègdáu(#2)	prujno
jégelmo(#3)	hajlo	Hung.: jég + Hung.: elem
jègi-svási(#4)		Hung.: jég + Toĥ.A: swase
kìvisvási(#5)		Fin./Est.: kivi + vidu supre
kívuso(#6)		Fin./Est.: kivi
tjúvi		Enc.(Mang.): t'ûwi	na-tjúva	hajli

• #1: Parencas Angl.: „dew“, Mn.Angl.: „dêaw“, Mn.Frs.: „dâw“, Ger.: „Tau“ 'roso', Mn.A.Ger./Mez.A.Ger.: „tou“, Sve.: „dugg, dagg“, Dan.: „dag“, Isl.: „dögg“;; Bur.: „dau“ 'rain' ("pluvo").
• #2: Laŭvorte: "glaciroso".
• #3: Laŭvorte: "glaci-ero".
• #4: Modelo estas la indonezia: „hujan és“, laŭvorte: "glaci-pluvo".
• #5: Laŭvorte: "ŝtonpluvo", laŭ Ind.: hujan batu.
• #6: Laŭ Ĉol.: „tyuñ-i-ja’“ 'Hagel (Steinwasser)' ("hajlo (laŭvorte ŝtonakvo)") en 'Einführung in die Mayasprache Ch’ol', paĝo 89.

f) Ventoj / kjálori, véjuri

àprikjálo(#1)	ciklono	Ltv.: ap + r + vidu sekve
gromkjálo(#2)	tornado	Rus.: гром [grom] + Km.: khyå'l
hìrmupjúhu(#3)	uragano	Fin.: hirmu 'monster' + vidu sekve
kjálo	vento	Km.: khyå'l	pakjála	senventa
véju		Lit.: vejas	pavéja
nòdina	venta	Alg.: nodin
pjúhu	ŝtormo	Km.: pyu'h	dapjúhu(#4)	tajfuno
śúśu	brizo	Tlng.: SuS

• #1: Pruntetraduko laŭ Sans.: चक्रवात [cakravāta] 'cyclone' ("ciklono"), el चक्र [cakra] 'wheel' ("rado") kaj वात [vāta] 'wind' ("vento").
• #2: Parte laŭ la estiĝo de tornado el Hisp.: tronada 'thunderstorm' ("tondroŝtormo"), el tronar 'to thunder' ("tondri") [laŭ la artikolo tornado, en la angla Vikivortaro].
• #3: Laŭ Fin.: hirmumyrsky 'hurricane' ("uragano"), el hirmu 'monster' ("monstro") kaj myrsky 'storm' ("ŝtormo").
• #4: Kreita el la kutima termino per iom ruza adapto al jam ekzistantaj vortoj, ĉikaze dáda "granda" (kun aldona duonigo de la radiko) kaj pjúhu "ŝtormo".

g) Klimato / nárśu

énkwi	sezono	Snĉ.: enëxw [-hw]
mélobi(#1)	tropikoj(#1a)	Hung.: meleg + Jap.: óbi
mórzu	frosto	Sor.: mróz
nálśi	vetero	Kor.: nalŝŝi
nárśu(#2)	klimato

• #1: Parte inspirita de Nav.: deesdoigi, el deesdoi 'it is hot' ("estas varmege") + -gi 'at' ("en, ĉe"), Ĉin.: 熱帶 [rèdài], el 熱 'heat; to heat up; fervent' ("varmego; varmigi; fervora") kaj 帶 'band; belt; girdle' ("bando; zono") kaj Irl.: teochrios, el teo- 'hot' ("varmega") kaj crios 'belt, zone, region' ("zono; regiono"). Vidu ankaŭ la artikolon tropics, en la angla Vikivortaro.
• #1a: La singulara "tropiko", temanta pri du paralelaj latitudoj norde kaj sude de la ekvatoro, nomiĝas tute alie, nome vértapri, el na-vérta "turni" kaj ápri "cirklo", laŭ Ger.: Wendekreis, Ndl.: keerkring, Sve.: vändkrets, Fin.: kääntöpiiri.
• #2: Kun ŝanĝiĝo de la meza konsonanto kaj de la genra finaĵo i al u.

h) Aliaj terminoj / kítari sónomori

húkambo	cunamo	kunmetaĵo el na-húka "droni" kaj mallongigo el hámbo "ondo"
jamdahíni(#1)		kunmetaĵo el jámu "maro", mallongigo da- "grand-" kaj híni "ondo"
íhhu	glacio	Oset.: их [iĥ]
jégi		Hung.: jég
stími		Snĉ.: st|_imë
kóŋi	aero	Kor.: kong/i
śémi		Ppl.(Sayula): s:e'm [ŝe?m]®
pútuso	flako	derivaĵo el púti "vojo" kaj sufikso
tanvési(#2)		kunmetaĵo el tána "malgranda" kaj vési "akvo"
tówki(#3)		kvazaŭdiminutivo el tóvu "lago"

• #1: Pruntetraduko pli malpli laŭ Tam.: ஆழிப்பேரலை [āḻippēralai], el ஆழி [āḻi] 'sea, ocean' ("maro, oceano"), பேர் [pēr] 'great, massive, gigantic, large' ("granda, masiva, giganta, larĝa") kaj அலை 'wave' ("ondo").
• #2: Pruntetraduko pli malpli laŭ Ket.: hʌnùl' 'Pfütze' ("flako").
• #3: Inspirita de la rilato inter Hung.: tócsa 'puddle' ("flako") kaj tó 'lake' ("lago").

i) Jen frazoj pri vetero / dja kvídiri ómpe nálśi

Kitake	Esperante	germane(#1)	france(#1)	hispane
tecíra	estas malvarme	es ist kalt	il fait froid	hace frío
tetáza	estas freŝe	es ist frisch	il fait frais	hace fresco
tetépa, teméla	estas varme	es ist warm	il fait chaud	hace calor
tedága, temélegva	estas varmege	es ist heiß	il fait très chaud	hace calor
tekjála, tevéja	estas vente	es ist windig	il fait du vent	hace viento
temója (nálsaw)	estas bele	es ist schön (Wetter)	il fait beau (temps)	hace buen tiempo
temúva (nálsaw)	estas malbele	es ist schlecht (Wetter), es ist schlechtes Wetter	il fait mal (temps)	hace mal tiempo
tedíno-léwka	estas tag-hele	es ist Tag (hell)	il fait jour	hace luz
tetvánka	estas sufok-aere	es ist schwül	il fait lourd	hace bochorno
teínta	estas sune	es ist sonnig		hace sol
Precipitaĵoj
terájna	pluvas	Es regnet.	il pleut	llueve
tetjúva	hajlas	Es hagelt.	il grêle	graniza
tecása	neĝas	Es schneit.	il neige	nieva

• #1: La ĉifraza nepersona pronomo dum traduko kitaken malaperas, same kiel okazas dum traduko esperanten, en la latvan kaj hispanan.

RIM: La germanaj, francaj kaj hispanaj ekzemploj estas el: "Die Sprachen der Welt", paĝo 448, sed kun aldonoj resp. korekto laŭ pliaj fontoj.

Al la sekva ĉapitro
21.12.2024