Kitakujo 

Ĥemiaj elementoj kaj substancoj / az-ilmari élmori va áziri

a) Bazaj terminoj / uráhari sónomori

ázi(#1)	substanco	Est.: asi, Fin.: asia (s>z)
déjlećko(#2)	molekulo	Pld.: Deil + Pl.: -eczka
mújlo		Fer.: mýl
déjlko(#3)	partiklo	vidu supre + k el Pl.: -ek, Rus.: -ек [-ek]
dóko	veneno	Vj.: độc [dowk] & Jap.: dokú (Ĉin.: 毒 [dú])
éjtru		Isl.: eitur 'poison' ("veneno") (Mn.Angl.: ātor)
éjdzi(#4)	materio	Mez.A.Ger.: eide + aldona konsonanto
éjdźo(#4)	materialo
na-etsjála	korodi	Irl.: eitseáil2 [et´s´a:l´] (prez.: -álann, vn.: ~)
na-rozŋága(#5)		kunmetaĵo el roz- "dis-" kaj na-ŋága "rodi, ronĝi"
léjsaso	solvaĵo	derivaĵo el na-léjsa "solvi" kaj sufikso
pléko	kristalo	Km.: ផ្លេក [phleek]
tálstu		Mong.: талст [talst]
psástu(#6)	reziduo	el na-psása "resti" + t
ruléjso	solvanto	derivaĵo el prefikso kaj na-léjsa "solvi"
na-skoánta	koaguli	mallongigo el sam- "kune" kaj na-koánta "agi"
unkírvo(#7)	atomo	Ger.: un- + Jap.: kiru
zévo(#8)	rusto	Mong.: зэв [zev]
Agregaj statoj(#9), materistatoj(#10) / èjdzistójuri
ámo	likvo	Ĉer.: ᎠᎹ [a-ma] 'water' ("akvo") + sencoŝanĝo
úso		Mong.: ус [us]
ciéto	solido	Ltv.: ciets
plíno	gaso	Slvk.: plyn

• #1: Ĝi estiĝis per apartiĝo el ási "aĵo".
• #2: Laŭ Pl.: cząsteczka, el cząstka kaj -eczka. Jen kazo de "etimologia diminutivo".
• #3: Laŭ Pl.: cząstka, el część kaj -ka, Rus.: частица, el часть kaj -ица, Ltv.: daļiņa, kiel diminutivo el daļa. Jen kazo de "etimologia diminutivo".
• #4: Kreitaj el éjdi "patrino", laŭ la rilatoj inter Hung.: anyag "materio, materialo" resp. anya "patrino" kaj Lat.: māteria "materio" resp. māter "patrino" [Laŭ artikolo anyag, en la angla Vikivortaro].
• #5: Parte inspirita de la etimo de korodi, parte influita iel de Ger.: zerfressen, Rus.: разъедать [razʺjedátʹ]. Komparebla kun na-isŋága "erodi".
• #6: Laŭ la rilato de Fin.: jäämä 'residue' ("reziduo") al jäädä 'to stay, remain' ("resti").
• #7: Laŭ Mn.Gr. ἄτομος [átomos] 'indivisible' ("nedividebla"), el ἀ- [a-] 'not' ("ne") + τέμνω [témno] 'I cut' ("mi tranĉas"). Tio estas kombinebla, kiel ekz. unkírva kjárni "atomkerno".
• #8: El tio deriveblas zévisva "rustkolora, rusta", na-vezéva, na-zévetja "rustiĝi" kaj zevhánsta "rustrezista".
• #9: Laŭ la vortarego "Großes Wörterbuch Deutsch-Esperanto", paĝo 38.
• #10: Laŭ la artikolo Materistato, en la esperanta Vikipedio.

b) Metaloj kaj alojoj / béśori va légrori

álvo	plumbo	Pb	Mn.Pr.: Alwis (Lit.: alavas 'Zinn')
bájazi(#1)	zinko	Zn	Ĉin.: bái (báisè) + supra sufikso
kémi			Vj.: kẽm
bajbéśo(#2)	arĝento	Ag	vidu supre + Apĉ.: Besh, Nav.: béésh 'metal' ("metalo")
cílaru			Vask.: zilar, (zidar)
bési	fero	Fe	Ind.: besi & Enc.: bese (Nen.: jēśe, ẃēśä, Fin.: vaski)
ráwti			Fin.: rauta (Vps.: roud; Rus.: руда [ruda])
béśo	metalo		Apĉ.: Besh, Nav.: béésh 'metal' ("metalo")
cílaruso(#3)	hidrargo	Hg	Vask.: zilar (zidar) + supra sufikso
émdo	ŝtalo		Kom.: emdon
dújćazi(#4)	germaniumo	Ge	Pld.: düütsch (Jap.: Doitsu 'Deutschland') + supra sufikso
gáju	kalcio	Ca	Ĉin.: 鈣 [gài]
vápn-azi(#5)			Pl.: wapno + vidu supre
gjánto	volframo	W	Mong.: гянт [gjant]
glíno	aluminio	Al	Pl.: glin (Ĉeĥ./Slvk.: hliník)
saŋbéśo(#6)			Lak.: saŋ 'weißlich, hell' ("blanketa, hela") + vidu supre
gújnsi(#7)	kromoZ(#P)(#R), kromio(#P)(#R), ĥromo(#R)	Cr	Arm.: գույն [guyn] + s
hámto(#8)	kupro	Cu	Eg.: Hámthe
káŋu	skandio	Sc	Ĉin.: 鈧 [kàng]
kìvbéśo(#9)	litio	Li	Fin.: kivi + vidu supre
kwèlbéśo(#10)	berilio	Be	Ĉer.: ᏇᎵ [queli] + vidu supre
lìlkodégbéśo(#11)	magnezio	Mg	Snĉ.: lilëq + Lit.: degti + vidu supre
méŋo	mangano	Mn	Ĉin.: 錳 [měng]
mesédi	oro	Au	diversaj
záru			Taĝ.: зар [zar]
niŋbéśo(#12)	stano	Sn	Ind.: ning + vidu supre
vúlno			Mar.: wulnõ
pèjkbéśo(#13)	kobalto	Co	Fin.: peikko + vidu supre
seùrbéśo(#14)			Kaz.: sur & Rus.: серый [seryj] + vidu supre
pùjtàśbéśo(#15)	kalio	K	Arm.: պույտ [pujt] + Ger.: Asche + vidu supre
práncazi(#16)	franciumo	Fr	Lit.: prancuzija "-io", Sing.: pransə (en pransə bāsāvə, pransə kārəyā kaj pransə kāri), Esp-o: franca + supra sufikso
róćtu	vanadio	V	Hin.: रोचातु [rocātu]
tújtu	titanio	Ti	Pl.: tytan
wótśj-azi(#17)	natrio	Na	Lkt.: wóta + Jap.: shió 'Salz' + vidu supre

• #1: Laŭ Mong.: цайр 'zinc' ("zinko") [Laŭ Mongolian grammar, paĝo 49].
• #2: Laŭ Nav.: béésh łigaii 'silver' (el béésh 'metal' ("metalo") + łigaii 'white' ("blanka")), Gua.: kuarepotitĩ 'silver' ("arĝento") (el kuarepoti 'mineral; metal' ("mineralo; metalo") kaj -tĩ, el morotĩ 'white' ("blanka")).
• #3: Laŭ Mong.: мөнгөн ус [möngön us] "silver water" [Laŭ Mongol grammar, paĝo 58], Geo.: ვერცხლისწყალი (el ვერცხლი [vercxli] 'silver' ("arĝento") + წყალი [c̣q̇ali] 'water' ("akvo")) kaj la greka vorto „υδραργος“, el kiu estiĝis la vorto „hidrargo“ pere de la latina „hydrargus“.
• #4: Parte laŭ Lat.: Germania "Germanujo".
• #5: Laŭvorte "kalk-substanco", parte laŭ la etimo de kalcio.
• #6: Laŭ Nav.: béésh ászólí 'aluminum' ("aluminio"), el béésh 'metal' ("metalo") + ászólí 'light' ("hela").
• #7: Laŭ la etimo de kromo, el Mn.Gr.: χρῶμα [khrôma] 'colour'^(#7a) ("koloro").
• #7a: Pliaj en Vikivortaro menciitaj signifoj ne ludas rolon ĉi tie.
• #8: El tio deriveblas ekz. hamtjáśo "verdigro", laŭvorte "kuprobluverdo".
• #9: Laŭ la etimo de litio, el Mn.Gr.: λίθος [líthos] 'stone' ("ŝtono") plus -ium.
• #10: Laŭ la etimo de berilio, el Mn.Gr.: βήρυλλος [bḗrullos] 'beryl' ("berilo") plus -ium.
• #11: Laŭ Nav.: béésh łikoní 'magnesium' ("magnezio"), el béésh 'metal' ("metalo") + łikon 'flammable' ("flamebla, facilbrula").
• #12: Laŭ Nav.: béésh dildǫʼí 'tin' ("stano"), el béésh 'metal' ("metalo") + dildǫʼ 'tinkling' ("tintado; tintanta") + -í 'nominalizer' ("-o").
• #13: Laŭ la etimo de kobalto, el Ger.: Kobold "koboldo".
• #14: Laŭ Nav.: béésh łibáhí 'cobalt' ("kobalto"), el béésh 'metal' ("metalo") + łibá 'it is gray' ("ĝi estas griza") + -í 'nominalizer' .("-o")
• #15: Laŭ la etimo de Angl.: potassium, el potassa kaj -ium.
• #16: Parte laŭ Fr.: France "Francujo".
• #17: Laŭvorte "manĝsal-substanco".
• #P: Laŭ NPIV.
• #R: Laŭ "Reta Vortaro".

c) Tertrezoroj / bùmihárwori, zèmihárwori

ájasu	erco	Sans.: अयस् [áyas], sence laŭ Hind.: अयस्क [ayask]
málmi		Fin.: malmi
bùmiplíno	tergaso	Ind.: bumi + Slvk.: plyn
búmitláhu(#1)	nafto	Ind.: bumi + Nav.: tlàh
karkívo(#2)	bazalto	Tur.: kara + Fin./Est.: kivi
kévo(#3)	mineralo	Ĥan.: kev, kew, Mrdv.: kev, Mans.: käw, küw 'stone'

• #1: Laŭ Ger.: Erdöl, Ndl.: aardolie, Fin.: maaöljy kaj kun inversa ordo de la partoj laŭ Ind.: minyak bumi.
• #2: Laŭ Gua.: itahũ el ita „ŝtono“ kaj hũ „nigra“.
• #3: La ĝemelo kívi "ŝtono" estiĝis el parencaj Fin./Est.: kivi.

d) Gasoj / kóŋomori, plínori

dúst-azi(#1)	nitrogeno, azoto	N	Lit.: dusti 'ersticken' + supra sufikso
gúśko(#2)			Mak.: гуши [guši] + k, el Ĉeĥ.: -ík
ínt-azi(#3)	heliumo	He	Keĉ.: inti + supra sufikso
ílto	oksigeno	O	Dan./Fer.: ilt
jáŋo			Ĉin.: 氧 [yǎng]
pinéw-azi(#4)			Gr.: πνέω [pneô] + supra sufikso
jónd-azi(#5)	kloro	Cl	Kor.: 연두 [yeondu(#W)] + supra sufikso
kóŋi	aero		Kor.: 공기 [kongi(#K)/gonggi(#W)] (Vj.: không khí)
śêmi(#6)			Ppl.Sayula: s:e'm [ŝe?m]®
kóŋomo	gaso		Kor.: kong/i + -um-
plíno(#7)			Slvk.: plyn
njákazi(#8)	argono	Ar	Vj.: nhác + supra sufikso
núr-azi(#9)	neono	Ne	Fin.: nuori & Irl.: nua
ptóri	fluoro	F	Geo.: ფთორი [pʰtʰɔri]
súv-azi(#10)	hidrogeno	H	Uzb.: suv, Kaz.: suw + supra sufikso
vés-azi(#10)			Fin./Est.: vesi + supra sufikso
vésko(#11)			vidu supre + k, el Ĉeĥ.: -ík

• #1: Laŭvorte: "sufok-substanco", parte laŭ Ger.: Stickstoff "nitrogeno, azoto", Sve.: kväve 'nitrogen' ("nitrogeno") (el kväva 'suffocate' ("sufoki")).
• #2: Laŭ la rilato de Ĉeĥ.: dusík 'nitrogen' ("nitrogeno") al dusit 'suffocate' ("sufokigi").
• #3: Laŭvorte: "sun-substanco", parte laŭ Mn.Gr.: ἥλιος [hélios] 'Sonne' ("suno").
• #4: Laŭvorte: "spir-substanco".
• #5: Laŭ la estiĝo de kloro el Gr.: χλορος.
• #6: Dua tonemo pro na-śéma "diri; paroli".
• #7: Tio estas uzebla eĉ en kombinoj, kiel ekz. unráska plíno "inerta gaso".
• #8: Laŭ la etimo de argono, el Mn.Gr.: ἀργός [argós] 'lazy' ("pigra") el ἀεργός [aergós].
• #9: Laŭ la etimo de neono, el Mn.Gr.: νέον [néon].
• #10: Laŭvorte: "akvo-substanco", parte laŭ Lat.: hydrogenium el Mn.Gr.: ὕδωρ [hydōr] 'Wasser' ("akvo").
• #11: Laŭ la rilato de Ĉeĥ.: vodík 'hydrogen' ("hidrogeno") al voda 'water' ("akvo").
• #K: Laŭ 'Kauderwelsch'.
• #W: Laŭ 'Wiktionary' ("Vikivortaro").

e) Likvaj nemetaloj / ámari nembéśori

hójuso(#1)

bromo

Br

Vj.: hôi + supra sufikso

• #1: Laŭvorte: "fetor-likvo", parte laŭ la greka „βρῶμος“ "fetoro".

f) Solidaj nemetaloj / ciétari nembéśori

kélt-azi(#1)	sulfuro	S	Fin.: keltainen
sjáro			Blg.: ся́ра [sjára] (Pl.: siarka)
krámko(#2)	silicio	Si	Ltv.: krams 'flint' ("siliko") + k, el Ĉeĥ.: -ík
krémko(#3)			Slvk.: kremeň 'quartz' ("kvarco") + k, el Ĉeĥ.: -ík
tétl-azi(#4)			Naŭ.: tetl + vidu supre
pérs-azi(#5)	jodo	I	Afr.: pers + supra sufikso
píns-azi(#6)	boro	B	Tag.: pinse + supra sufikso
sújsko(#7)	karbono	C	Est.: süsi 'Kohle' ("karbo") + k, el Ĉeĥ.: -ík
vúngl-azi(#8)			Plb.: wungil + supra sufikso
zárku	fosforo	Ph	Heb.: זרחן [zarkhán]

• #1: Laŭvorte: "flava substanco", parte subtenata de la kolorvorta parto en Nav.: łeetsoii. Ankaŭ Ĉin.: 硫黃 [liúhuáng] en la dua silabo aludas al la flava koloro.
• #2: Laŭ la etimo de silicio, el Lat.: silex 'flint; rock' ("siliko; roko"), laŭ la la unua senco "siliko".
• #3: Laŭ la rilato de Ĉeĥ.: křemík 'silicon' ("silicio") al křemen 'quartz' ("kvarco").
• #4: Iomete laŭ la etimo de silicio, el Lat.: silex 'flint; rock' ("siliko; roko"), laŭ la dua senco "roko".
• #5: Laŭvorte: "violkolora substanco", laŭ Gr.: ιώδης [iôdês].
• #6: Laŭvorte: "boraks-substanco", pli malpli laŭ la etimo de boro, el borakso kaj -on.
• #7: Laŭ la rilato de Est.: süsinik 'carbon' ("karbono") al süsi 'charcoal' ("karbo").
• #8: Laŭvorte: "karbo-substanco".

g) Kombinaĵoj / samdétutiri

bélko	proteino		el béla "blanka" kun k el Pl.: białko
jajbélazi(#1)			kunmetaĵo el mallongigo jaj- "ovo", béla "blanka" kaj ázi "substanco"
kéltaza(#2) snewjáŋido(#3)	sulfurdioksido	SO2
mútrazi(#4)	ureo	CO(NH2)2	Cig.: mutér, (pl.) mutera
pùjtáśi(#5)	potaso	K2CO3	Arm.: պույտ [pujt] + Ger.: Asche
samdétuti	kombinaĵo, kunmetaĵo		Afr.: saam & Ind.. sama + Rus.: деть [detj], Lit.: dėti + sufikso
vápno	kalko	CaO2	Pl.: wapno
vúnglaza(#6) icjáŋido(#3)	karbonmonoksido	CO
vúnglaza(#6) snewjáŋido(#3)	karbondioksido	CO2

• #1: Pli malpli laŭ Ĉin.: 蛋白質 [dànbáizhì, dànbáizhí] 'protein' ("proteino").
• #2: Anstataŭe eblas alternative sjára, el sjáro "sulfuro" (vidu supre).
• #3: Anstataŭ la radiko jáŋ- alternative eblas ílt-.
• #4: Laŭvorte "urin-substanco", laŭ Fin.: virtsa-aine, parte laŭ Ger.: Harnstoff, Norv.: urinstoff.
• #5: Laŭ la etimo de potaso.
• #6: Anstataŭe eblas alternative sújska, el sújsko "karbono" (vidu supre).

Grupoj / ólpiri

Alkanoj kaj alkanoloj / seoŋinjuri va seoŋinjanduri

La termino por alkano estas seoŋinju, derivita el seoŋ- (ĝemelo seono "alkholo"), kreita el Kant.: 醇 [seon⁴] 'alcohol' ("alkoholo"), sed kun modifo de la nazalo.

Alkano	Esperante	Formulo	Alkanolo	Esperante	Formulo
dársinju	metano	CH4	dársinjandu	metanolo	CH3OH
jíminju	etano	C2H6	jíminjandu	etanolo	C2H5OH
śtáwksinju	propano	C3H8	śtáwksinjandu	propanolo	C3H7OH
kvílinju	butano	C4H10	kvílinjandu	butanolo	C4H9OH
práminju	pentano	C5H12	práminjandu	pentanolo	C5H11OH
mótinju	heksano	C6H14	mótinjandu	heksanolo	C6H13OH
jétinju	heptano	C7H16	jétinjandu	heptanolo	C7H15OH
áśtinju	oktano	C8H18	áśtinjandu	oktanolo	C8H17OH
cíwinju	nonano	C9H20	cíwinjandu	nonanolo	C9H19OH

Alkenoj / seoŋenjuri

jímenju	eteno	C2H4
śtáwksenju	propeno	C3H6
kvílenju	buteno	C4H8
prámenju	penteno	C5H10
mótenju	hekseno	C6H12
jétenju	hepteno	C7H14
áśtenju	okteno	C8H16
cíwenju	noneno	C9H18

Alkinoj / seoŋujniri

jímujni	etino	C2H2
śtáwksujni	propino	C3H4
kvílujni	buteno	C4H6
prámujni	pentino	C5H8
mótujni	heksino	C6H10
jétujni	heptino	C7H12
áśtujni	oktino	C8H14
cíwujni	nonino	C9H16

Ketonoj / tlóŋori

tlóŋo(#1)	ketono	mallongigo el útlóŋo "acetono"
útlóŋo	acetono	derivita el útlu "vinagro" resp. ĝia mallongigo utl- "acet-" kaj mikso el -on- kaj Ĉin.: 酮 [tóng] 'ketone' ("ketono")

• #1: Ĝia radiko ankaŭ estu uzata por traduki la sciencan prefikson keto- (ket-), kiel ekz. tlóŋozi "ketozo", tloŋékśawri "ketoacidozo", tlóŋenju "keteno".

Ozoj / óziri

Jen diversaj sukeroj.

Tetrozoj / náloziri

La komuna suma formulo de tetrozoj estas C₄H₈O₄.

róśozi

eritrozo

Pentozoj / prámoziri

La komuna suma formulo de pentozoj estas C₅H₁₀O₅.

érepozi	arabinozo
jóćozi(#1)	ribozo
zúrozi(#2)	ksilozo

• #1: Parte inspirita de Ĉin.: 核糖 'ribose' ("ribozo"). La komenca parto joć- estas kreita el jódru "kerno". Krome deriveblas el tio pajáŋjóćozi "deoksiribozo", pajáŋjóćkjárna ékśo "deoksiribonuklea acido" kaj jóćkjárna ékśo "ribonuklea acido".
• #2: La ketona varianto nomiĝas zurtlóŋozi "ksiloketozo".

Heksozoj / mótoziri

La komuna suma formulo de heksozoj estas C₆H₁₂O₆.

rókśozi	glukozo
sújtozi	galaktozo
újvozi	fruktozo

Disakaridoj

Disakaridoj estiĝas el du molekuloj de monosakaridoj.

íks¸ozi	sakarozo
piénozi	laktozo
sládozi	maltozo

Polisakaridoj

Polisakaridoj estiĝas el multaj molekuloj de monosakaridoj.

rúmkozi

celulozo

Miksaĵoj

ádlo	kaŭĉuko	Ĉer.: ᎠᏜ [adla]
áspalu	asfalto	Ind.: aspal 'asphalt' ("asfalto")
dérvi	gudro	Lit.: dervà
dónćo	ĝelo	na-dóna "frosti" + ć
dúrandi	petrolo	kunmetaĵo el dur- "petro- kaj -and- "-ol-" (kiel en etanolo).
hujlkívo(#1)	vitro	kunmetaĵo el hújlu "stelo" kaj kívi "ŝtono"
śílo		Mong.: шил
kámdi(#2)	gumo(#3), plantogumo	Rus.: каме́дь 'Pflanzengummi' ("plantogumo")
kewpíksu(#4)	bitumo	kunmetaĵo el varianto kew- de kévo "mineralo" kaj píksu "peĉo"
kiutu(#5)	mastiko	Ĉeĥ.: kyt 'mastic' ("?"), sence influita de Ger.: Kitt
njímo(#6)	vakso	Mŝt.: ñi_ma_
píksu	peĉo	Lat.: pix 'pitch, tar' ("peĉo, gudro")
ríci	rezino	Cig.(Lov.): ricij
siméno	cemento	TokP./Malaj.: simen
tlágu	benzino	per konsonanta alterno el tláhu(#7) "oleo"
wáglo		per ablaŭto el wígli "graso"
wégli	dizelo
tóstu(#8)	betono	Tet.: toos 'hard' ("malmola") + t

• #1: Pruntetraduko laŭ Nav.: tsésǫʼ, el tsé 'stone' ("ŝtono") kaj sǫʼ 'star' ("stelo").
• #2: Eblas kunmetaĵo, kiel ekz. èrep-kámdi "araba gumo".
• #3: Bonvolu atenti, ke kelkaj esperantaj derivaĵoj traduke ricevas apartan formon, ekz. mélukti "maĉgumo" (rilatas al na-melúka "maĉi"), kseviétku "skrapgumo" (rilatas al na-kseviéta "malskribi").
• #4: Inspirita de Angl.: mineral pitch, kiel difino por "bitumo" en la artikolo bitumen.
• #5: Neregula evolu de y al iu, pro kújto "polpo".
• #6: Ĝemelo njími "kandelo".
• #7: El tio deriveblas ekz. putláhu "plantoleo" (laŭ Rum.: untdelemn, laŭvorte "oleo de ligno").
• #8: Inspirita de rilato inter Skotg.: cruadhtan 'concrete' ("betono") al cruaidh 'hard' ("malmola").

Al la sekva ĉapitro
05.11.2024