Politiko / viáśu
a) Ĝeneralaj terminoj / sómari sónomori
| adíra |
potenca |
Heb.: 'adir |
| ćánjo |
leĝo |
Vj.: chánh |
| díbo |
privilego |
Tlng.: dIb |
| dójli |
partio |
Pld.: Deil + ablaŭto e o |
| ségo(#1) |
venko |
Gl.: seg-os |
| viáśu(#2) |
politiko |
Lit.: viešas 'öffentlich' + ablaŭto e a |
| wóhhu |
potenco |
Tlng.: woQ |
- #1: La rilata verbo estas na-séga "venki".
- #2: La aŭtoro interpretas politikon kiel publika agado. Tio klarigas la etimon.
b) Gravuloj / pújskulori
| bému(#1) |
princo |
Enc.: b'emo |
| rézu(#2) |
Trk.: rézas (resas) |
| dúksu(#3) |
duko |
Arm.: դուքս [dukʿs], Mn.Gr.: δούξ [doúx] |
| émsi |
embasadoro |
Mi |
| icpoansku(#4), -i |
monarĥo, -ino |
el ic kaj na-poanska "regi" |
| májlku, -i |
reĝo, -ino |
Ajm.: malku & Jid.: mejlech |
| májlkunju, -i |
reĝido, -ino |
vidu supre + sufikso |
| piríśtendu, -i |
prezidento, -ino |
etimologia participo el -iśt- "-zid-", el na-ístua "sidi" |
| psìl-májlku(#5), -i |
imperiestro, -ino |
Gr.: ψηλός + vidu supre |
| psilnáru(#6), -i |
ĉefo, -ino |
kunmetaĵo el psíla "alta" kaj náru "viro" |
| rájo |
civitano |
Sva.: raia |
| ríksu |
gvidanto |
Gt.: reiks |
| sájdu(#7) |
ministro |
Mong.: сайд [sajd] |
- #1: El tio deriveblas ekz. bémi "princino".
- #2: El tio deriveblas ekz. rézi "princino".
- #3: El tio deriveblas ekz. dúksi "dukino", duksmápo "duklando".
- #4: Laŭ la etimo de monarĥo el Gr.: μόνος [mónos] kaj ἄρχω [árkhō], subtenata de la simile konstruita Isl.: einvaldur (el ein- 'mono-, one-' ("unu-") kaj vald 'power' ("potenco")), Mn.A.Ger.: einhērōsto 'Alleinherrscher, Monarch' ("monarko").
- #5: Laŭ Manks.: ard-ree 'emperor' ("imperiestro"), el ard- 'high' ("alta") kaj ree 'king' ("reĝo"). El tio deriveblas psil-májlka ríki "imperio", parte laŭ Ger.: Kaiserreich.
- #6: Laŭ Manks.: ard-er 'chief, boss' ("ĉefo")
- #7: El tio eblas krei la vortojn paosájdu "ĉefministro" kaj sàjdu-bújgo "ministerio, ministrejo". Krome estas derivata el tio na-gusájda "administri", laŭ la etimo de la esperanta verbo.
c) Institucioj / bújgori
| âmpajko(#1) |
oficejo |
derivaĵoj el âmpu "ofico" kaj sufikso |
| bújgo |
institucio |
Mi |
| ròŋ-bújgo(#2) |
parlamento |
Jap.: róngi 'Besprechung, Diskussion' ("diskuto") + vidu supre |
| ulsházu(#3) |
kunmetaĵo el sufikso kaj házu "domo" |
| sàjdu-bújgo |
ministerio, ministrejo |
vidu supre |
| tójru |
ŝtato |
Mong.: төр [tör] |
| válderjolo |
registaro |
Sve.: välde, Ĉeĥ.: vláda, Fin.: valta + sufiksoj |
| vàldi-bújgo |
vidu supre |
- #1: Unua parto kun dua tonemo pro ámpi "problemo".
- #2: Laŭ Ĉin.: 議院 [yìyuàn], el 議 [yì] 'criticize; discuss' ("kritiki; diskuti") kaj 院 [yuàn] 'courtyard; institution' ("institucio") [Laŭ la artikolo 議院, en la angla Vikivortaro].
- #3: Inspirita de Hung.: országház 'Parlament' ("parlamento").
e) Regno ktp. / ríki vts.
| dáti |
regiono |
Vj.: đât |
| múźo |
Mong.: муж [muĝ] 'Bezirk; Region; Provinz' ("distrikto; regiono; provinco") |
| enéo |
teritorio |
Sva.: eneo |
| gévi |
komunumo |
Heb.: gev |
| hádi(#1) |
limo |
Ind.: had |
| hhíli |
Mong.: хил [hil] |
| mídi |
kolonio |
Tlng.: mID |
| pao-gerádi |
ĉefurbo |
Est.: pea + ablaŭto + Rus.: город [gorod], град [grad] |
| ríki |
regno |
Mn.Pr.: Rîki |
| vàpríki(#2) |
respubliko |
Fin.: vapaa + vidu supre |
- #1: Havas ablaŭtan ĝemelon húdo "dogano".
- #2: Laŭ Est.: vabariik, el vaba kaj riik, kaj iomete malpli laŭ Ger.: Freistaat, el frei kaj Staat.
Vidu pri landoj.
f) Afiksoj / gubánduri
| -akti |
-regiono |
Gl.: -act(is) |
| -ismo(#1) |
-ismo |
= |
| -isto(#2) |
-isto |
= |
- #1: Uzeblas ekz. en peómismo "kapitalismo", nígismo "socialismo", góvismo "komunismo". Por la religioj estu kunmetaĵo je dîni, kiel ekz. bùlt-dîni "budismo".
- #2: Por profesioj estas la afiksoj -erj- (ekz. pékerju, -i "bakisto, -ino"), -ast- (ekz. gérsasto "laboristo") kaj to- (ekz. to-májo "tajloro").
g) Sinteno / sawpíteo
| amáni |
paco |
Sva.: amani |
| pakánu |
Mn.Pr.: PAKAN, Packan <acc.> |
| ávilgo |
korupto |
Mong.: авилга[л] 'Korruption' ("korupto") |
| bébru |
imperialisto |
Sva.: beberu (pl.) ma- |
| krígu |
milito |
Ger.: Krieg |
| nigtójru |
social-ŝtato |
mallongigo de nígmo "socio" + vidu supre |
| unpoanski |
anarĥio, anarkio |
el un- "a-, an-; in- kaj na-poanska "regi" |
h) Agoj / téndori
| hhórgo |
malpermeso |
Mong.: хориг [horig] |
| jáli |
puno |
Mong.: ял [jal] |
| na-lárima |
permesi |
TokP.: larim |
| na-źúna |
Ĉin.: 准 [zhǔn] |
| na-ondála |
malpermesi |
Alb.: ndal |
| na-tílta |
Hung.: tilt |
| na-paona(#1) |
regi |
Pl.: panować, Ĉeĥ.: panovat |
| na-sóŋa |
baloti |
Mong.: сонгох [songoĥ] |
| váldi |
regado |
Sve.: välde, Ĉeĥ.: vláda, Fin.: valta*(#2) |
- #1: Diftongo laŭ pao- "ĉef-", por ebligi distingon disde poani "sinjorino" kaj poanu "sinjoro". Simpla a ne eblas pro la sufikso -pan', kiel ekz. en lopáne "ili ĉiuj". La varianto na-poanska, kies sk estas el la Dan.: herske, estu uzata por tradukado de fakterminoj laŭ greka resp. latin(id)a skemo.
- #2: Parencas Gt.: 𐍅𐌰𐌻𐌳𐌰𐌽 [waldan], Ltv.: valdīt.
i) Aĵoj / ásiri
| âmpu-pláto(#1) |
formularo |
kunmetaĵo el âmpu "ofico" kaj pláto "folio" |
| mújto |
koruptmono |
Mn.Nor.: múta, Slov.: míto |
- #1: La unua parto kun dua tonemo pro ámpi "problemo".
j) Malprogresuloj / gedimgúnulori, tuagúnulori
| bébru |
imperialisto |
Sva.: beberu |
| gedimgúnulo(#1) |
malprogresulo |
kunmetaĵo el gedíma "malnova", gúnu "tago" kaj sufikso |
| tuagúnulo(#1) |
kunmetaĵo el mallonga tua- "malnova; maljuna", gúnu "tago" kaj sufikso |
- #1: La komenca parto laŭ Isl.: gamaldags 'rückständig, altmodisch'(#1a) / 'old-fashioned' ("malprogresa; malmoderna").
- #1a: Laŭ 'Kauderwelsch Band 13+, Isländisch Wort für Wort', paĝo 183.
Al la sekva ĉapitro
07.10.2024